H. A. Jamolxonov



Download 2,28 Mb.
Pdf ko'rish
bet346/395
Sana01.01.2022
Hajmi2,28 Mb.
#299352
1   ...   342   343   344   345   346   347   348   349   ...   395
Bog'liq
Hozirgi o`zbek adabiy tili jamolxonov

 
 
Frazeologiya 
Frazeologiya haqida umumiy ma’lumot 
 
 
Adabiyotlar: 11
[78-81],27[55-61,74-79],32[82-88],110[3-5] 
150-§.  Frazeologiya
  tilshunoslikning  bir  bo’limi  bo’lib,  u  tilning  lug’at 
tarkibidagi frazemalar haqida ma’lumot beradi. 
Frazema
  ko’chma  ma’noli  turg’un  konstruksiyadir.  Masalan, 
zo’raymoq
 
(leksema)-
avj  olmoq
  (frazema), 
qiynalmoq
  (leksema)-
azob  chekmoq
  (frazema)  kabi. 
Demak,  frazema  ham  leksema  kabi  lug’aviy  birlik  sanaladi,  ammo  o’zining  ifoda  va 
mazmun planlaridagi qator belgilari bilan leksemadan farqlanadi.  
151-§.  Frazemaning  ifoda  plani
  deganda  uning  tovush  tomoni,  leksik  tarkibi, 
birikmaga  yoki  gapga  teng  konstruksiyasi  nazarda  tutiladi.  Masalan: 
ko’nglini  olmoq
 
(birikmaga  teng), 
ko’zlari qinidan chiqib ketdi
  (gapga  teng), 
boshi  qotdi 
(gapga  teng), 
ensasi  qotdi
  (gapga  teng)  kabi.  Frazemalar  orasida  qo’shma  gapga  teng  qurilishli 
turg’un konstruksiyalar ham uchraydi: 
"g’or yog’ib, izlar bosildi"
 kabi. 
Frazemalar tarkibidagi so’zlarning bog’lanishi erkin birikma yoki gap tarkibidagi 
so’zlarning bog’lanishidan farq qilmaydi: ularning barchasida so’zlar tobelanish asosida 
bog’lanadi, biroq:  a)  erkin  birikmadagi  yoki gapdagi bog’lanish nutq  jarayonida, nutq 
bilan  bir  paytda  sodir  bo’ladi;  frazemadagi  bog’lanish  esa  nutq  paytidan  ancha  avval 
yuzaga kelib, turg’unlashib qoladi, inson xotirasida va tilda yaxlitligicha saqlanadi; b) 
erkin birikmadagi yoki gapdagi so’zlarni so’zlovchi o’z ixtiyori bilan almashtira oladi: 
"keng ko’cha
" birikmasi o’rnida 
"tor ko’cha"
 birikmasini, 
"men o’qiyman"
 gapi o’rnida 
"
men  ishlayman"
    gapini  qo’llashi  mumkin,  ammo  "
yulduzni  benarvon  urmoq"
 
birikmasi  o’rnida 
"yulduzni  narvonsiz  urmoq",  "yulduzni  shotisiz  urmoq",  "yulduzni 
beshoti urmoq" 
birikmalari qo’llanmaydi. 
Shuni  ham  ta’kidlash  lozimki,  har  qanday  turg’un  birikma  frazema 
bo’lavermaydi.  Masalan, 
Birlashgan  Milllatlar  Tashkiloti
  birikmasi  turg’un 
konstruksiyadir,  ammo  to’g’ri  ma’noli  turg’un  konstruktsiya  bo’lganligidan  frazema 
hisoblanmaydi. Frazema yaxlit holda ko’chma ma’no ifodalashi shart. 
Frazemalarning  ifoda  planida  leksemalardan  tashqari,  yordamchi  so’zlar 
(ko’makchilar) va turli forma yasovchi morfemalar qatnashishi mumkin. Masalan, 
ochiq 
yuz  bilan
  (bu  frazemaning  ifoda  planida 
"bilan"
  ko’makchisi  qatnashgan), 
dam  olmoq
 
(bu frazemaning ifoda planida 
"-moq"
 morfemasi ishtirok etgan). Keltirilgan misollarda 
ko’makchi va affiksal morfema frazemalarning doimiy belgilari hisoblanadi, chunki ular 
shu  frazemalarning  ichki  grammatik  qurilishiga  mansubdir,  ammo 
dam  oldim,  dam 
olgin,  dam  olsin
  kabi  bog’lanishlarda  qo’llangan 
"-di+m",  "-gin",  "-sin"
  morfemalari 


171 
 
(zamon,  shaxs-son,  mayl  ko’rsatkichlari)  shu  frazemalarning  ifoda  planiga  kirmaydi, 
chunki bu morfemalar nutq talabiga ko’ra qo’shiladi. 

Download 2,28 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   342   343   344   345   346   347   348   349   ...   395




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish