H. A. Jamolxonov

So’zlashuv nutqi 
nutqning ma’lum me’yorlarga kiritilmagan, ishlov berilmagan 
ko’rinishidir. U ko’proq erkin muloqot paytida ishlatiladi. 

---

168 
 
147-§
. 
Nutq ko’rinishlariga xoslangan leksik qatlamlar.
  Nutqning  yuqoridagi 
ikki  ko’rinishiga  munosabat  jihatidan  lug’at  boyligidagi  so’zlar  ikki  xil  qatlamga 
birlashadi: 
I. U m u m n u t q   q a t l a m  s o’ z l a r i. Bunday so’zlar adabiy nutqda ham, 
so’zlashuv  nutqida  ham  bir  xil  darajada  ishlatiladi.  Lug’at  boyligidagi  so’zlarning 
ko’pchiligi  shu  qatlamga  mansubdir:  zamonaviy  qatlam  so’zlari,  ishlatilishi 
chegaralanmagan leksikaning aksariyati, shuningdek sinonimik qatordagi dominantalar, 
uslubiy  bo’yog’i  bo’lmagan  betaraf  ma’noli  so’zlar  umumnutq  qatlam  birliklari 
sanaladi. 
II. N u t q n i n g  m a ‘ l u m  k o’ r i n i sh i g a  x o s l a n g a n   s o’ z l a r. 
Bunday so’zlar nutqning faqat bir ko’rinishiga (mas., adabiy nutqqa) xoslangan bo’lib, 
boshqa ko’rinishida (mas., so’zlashuv nutqida) ishlatilmaydi yoki, aksincha, so’zlashuv 
nutqida qo’llanib, adabiy nutqda ishlatilmaydi. 
1. A d a b i y   n u t q n i n g   o’zi ham ikki xildir: rasmiy nutq va badiiy nutq. 
  - rasmiy nutqda
 fikrning ifodalanishi isbotlarga, faktlar ta’kidlanishiga tayanadi, 
shuning  uchun  unda tasviriy  vositalar, uslubiy  bo’yoqdor  so’zlar  ishlatilmaydi: to’g’ri 
ma’nodagi so’zlarning va soha terminlarining qo’llanishi ko’proq adabiy nutqning shu 
ko’rinishiga xosdir; 
  -  badiiy  nutqda 
ko’chma  ma’noli  so’zlar,  ijobiy  baho  semalari  bo’lgan 
leksemalar (
tabassum, mardonavor, chehra
 kabilar) faol qatnashadi. 
2. S o’ z l a sh u v   n u t q i d a fikr ifodasi ancha erkin bo’ladi, unda adabiy 
nutqqa  xos  bo’lmagan  oddiy  so’zlar  (
qittay,  ketvorgan
...),  dialektizmlar  (
opoqi, 
opog’oyi, kallapo’sh
...), jargonizmlar (
loy, yakan, satil
....), salbiy emotsiya ifodalovchi 
so’zlar  (
bashara,  tirjaymoq
...),  vulgarizmlar  (
go’rso’xta,  to’nka,  so’tak,  qizig’ar
...), 
laqablar  (
Bo’tqa,  Burun,  Qilich
...),  ba’zan,  hatto  o’zbek  tiliga  o’zlashmagan,  demak, 
o’zbek tili birligi darajasiga yetmagan boshqa til so’zlari (
alkash, bratan, molodets
 kabi 
varvarizmlar) ham keng qo’llanadi.