H. A. Jamolxonov

Аdabiyotlar: 
11[28-30], 103[529], 125[136]
 
 
100-§.  Etimon
  (yun.:  etymon  –  "haqiqat")  –  muayyan  leksemaning  kelib 
chiqishiga  asos  bo’lgan  so’z  (tub  yoki  yasama)  yoxud  so’z  birikmasi: 
qatun>xatun>xotin
  (etimon- 
qatun
), 
bu  kun>bukun>bugun
  (etimon-"
bu  kun
"  so’z 
birikmasi), 
qыshlag’>qыshlaq>qishloq
  (etimon  – 
qыshlag’
)  kabi. Demak:                        a) 
hozirgi  o’zbek  tilidagi 
xotin
  leksemasining  shakl  etimoni 
qatun
,  ma’no  etimoni  esa 
"yuqori  martabali  kishining  umr  yo’ldoshi"  bo’lgan.  Hozir  bu  so’zning  ma’nosi 
kengaygan:  u  "biror  erkak  kishining  umr  yo’ldoshi"ni  va  umuman  "ayol"ni  ham 
anglatadi;
108
  b) 
bugun
  so’zining  shakl  etimoni  "bu  kun"  so’z  birikmasidir,  ma’no 
etimoni  esa  "so’z  borayotgan  paytda  kechirilayotgan  yoki  kechirilgan  kun"  haqidagi 
axborot,  (121,1-t,144-b.);  d)
qishloq
  leksemasining  shakl  etimoni  "qыshlag’"dir,  u 
quyidagi  morfemalardan  tarkib  topgan:  qыsh(fasl)+la(fe’l  yasovchi)+g’(ot  yasovchi). 
Keyinchalik  etimon  tarkibida  fonetik  o’zgarishlar  yuz  bergan:  qыshlag’>qыshlaq>   
("g’"  undoshi  "q"ga  o’tgan)>qishloq  ("a"  unlisi  "o"ga  o’tgan,  "ы"  unlisi  qattiqlik 
belgisini  yo’qotgan);
109
  bu  so’zning  ma’no  etimoni  esa  "aholi  yozda  dalalarga  ketib, 
qishda  qaytib  kelib  yashaydigan  joy"  ma’nosidir.  Hozir  bu  ma’no  kuchsizlanib, 
sezilmas holga kelgan, so’nib qolgan. 
Ba’zan bir necha til so’zlarining etimoni bitta bo’ladi. Buni qadimgi hind tilidagi 
sakkxara
  (sakkhara)  so’zi  taqdirida  ko’rish  mumkin:  u 
shakar
  (o’zbekcha,  forscha), 
sheker
 (turkcha), 
suker
 (nemischa), 
sukor
 (ukraincha), 
sukkar
 (arabcha), 
saxar 
(ruscha), 
sakxaron 
(yunoncha), 
syukr
 (fransuzcha), 
sugar
 (inglizcha) leksemalari uchun dastlabki 
"poydevor"  bo’lgan;  bu  so’z  (etimon)  qadimgi  hind  tilida  "shag’al",  "yirik  qum" 
ma’nolarini  anglatgan,  keyinchalik,  u  metafora  yo’li  bilan  ma’no  ko’chirilishi  asosida 
"shirin ta’mli qumsimon modda", "qumsimon shirinlik" ma’nosiga ega bo’lgan. Demak, 
sakkxara 
so’zining  "yirik  qum"  ma’nosi  yuqorida  keltirilgan  barcha  so’zlar  uchun 
ma’no etimonidir.  
Etimon  vazifasini  bajargan  so’zning  shakli  va  ma’nosi  turli  omillar  ta’sirida 
ko’pincha  o’zgarib  ketadi,  bu  hol  uning  asl  "nusxa"si  va  "ma’no"sini  xiralashtirib 
qo’yadi,  ularni  aniqlash  va  tiklash  ishlarini  ham  qiyinlashtiradi.  Hozirgi 
kartoshka
 
leksemasi  tarixida  xuddi  shunday  bo’lgan: 
tartufolo 
(italyancha:tartyfolo-  "yer