H. A. Jamolxonov

 
va 
e
  grafemalari  bitta  "э"  unlisini 
ifodalagan. Bunday holni 
парад 
va 
наряд 
(
a 
va 
я =
"a"), 
суд 
va 
салют (
у 
va ю
 =
"у"
), 
флот
  va 
слёт  (o 
va  ё 
=
  "o"
)
  so’zlari  tarkibidagi  grafemalar  sinonimiyasida  ham 
ko’ramiz.  Bular  rus  grafikasiga  asoslangan  o’zbek  yozuvi  fonografemalarining 
strukturaviy  va  funksional,  paradigmatik  va  sintagmatik  xususiyatlari  ancha 
murakkabligidan dalolat beradi. 
 
54-§. Prosodemografemalar 
(prosodemogrammalar). Grafemalarning bu guruhi 
tovush tilining ritmik-intonatsion vositalarini (urg’u, ohang, melodika, pauza kabilarni) 
yozuvda  ifodalash  uchun  xizmat  qiladi.    Xususan, 
urg’u  belgisi
  so’zning  urg’uli 
bo’g’inini yozuvda ko’rsatish zarur bo’lgan paytlarda ishlatiladi; u urg’uli bo’g’indagi 
unli tovushni ifodalagan  harf ustiga qiya chiziq tarzida qo’yiladi: 
atlas 
("matoning bir 
turi"), 
a
tlas
  ("geografik  atlas")  kabi.  Tinish  belgilari  esa  gap  va  nutqning  mazmun 
mundarijasini  shakllantirishda  muhim  rol  o’ynaydigan  fonetik-fonologik  vositalarni 
(ko’tariluvchi  ohang,  pasayuvchi  ohang,  to’lqinli  ohang,  sanash  ohangi,  pauza  kabi 
supersegment birliklarni) yozuvda ifodalash uchun qo’llanadi. Bunday belgilar quyidagi 
vazifalarni bajarish uchun ishlatiladi: 
a) ijtimoiy aloqani (fikr almashuvi jarayonini) yozuvda to’g’ri ifodalash uchun; 
b)  maqsad  ,  mazmun  yoki  ma’noni,  ularning  o’ziga  xos  "rang"  va  "tus"larini 
yozuvda aniq ifodalash uchun; 
d)  gapning    tarkibini  hamda  shu  tarkib  elementlari  (komponentlari)  o’rtasidagi 
grammatik-semantik munosabatlarni ifodalash uchun; 
e) yozma nutqning ixcham va ravonligini ta’minlash uchun; 
f) yozma nutqdagi murakkab fikriy munosabatlarni ifodalash uchun.
48
  
O’zbek  tilshunosligida  tinish  belgilarining  quyidagi  10ta  turi  grafikaning 
markaziy sistemasiga kiritiladi: 
Nuqta ------------------------------------------------------------(.) 
So’roq belgisi -------------------------------------------------(?)