H. A. Jamolxonov hozirgi o‘zbek adabiy tili

Birinchi asos oppozitsiya bilan sistema o’rtasidagi munosabatga ko’ra belgilanadi. Bu belgi asosida oppozitsiyalar quyidagicha tasnif qilinadi:
1. Bir o’lchovli oppozitsiyalar. Bunda bir oppozitsiya a’zolariga xos bo’lgan belgilar yig’indisi shu sistema tarkibidagi boshqa oppozitsiyalarning a’zolarida uchramaydi. Masalan: (p-b) dagi «lab-lab, portlovchi» belgisi (t-d)da yo’q, (t-d)dagi «til oldi, portlovchi» belgisi (k-g)da yo’q, (k-g)dagi «til oldi, portlovchi» belgisi (s-z)da yo’q,(s-z)dagi «til oldi-dorsal, sirg’aluvchi» belgisi (sh-j)da yo’q, (sh-j)dagi «til oldi-tanglay, sirg’aluvchi» belgisi (ch-dj)da yo’q….. Shuning uchun (p-b) oppozitsiyasi tarkibida uchinchi a’zo uchramaydi.Bu xususiyat «jarangli-jarangsiz»lik farqlanish belgisi asosida uyushib kelgan korrelatsiya (tagsistema) tarkibiga kirgan barcha juftliklarga xos.
Bir o’lchovli oppozitsiyalar ba’zan «bilateral oppozitsiyalar» deb ham nomlanadi (103-282,369).
2. Ko’p o’lchovli oppozitsiyalar. Bunda bir oppozitsiya a’zolaridagi belgilar shu sistemadagi boshqa oppozitsiya tarkibiga kiruvchi fonemaga ham xos bo’ladi. Masalan: (b-d)dagi «portlovchi-jarangli»lik belgisi (d-g)dagi «g» fonemasida ham bor (b-d-g),(p-t)dagi «portlovchi-jarangsiz»lik belgisi esa (t-k)dagi «k» undoshida ham mavjud (p-t-k).
3. Proporsional oppozitsiyalar. Bunda bir oppozitsiya a’zolaridagi farqlanish belgilari shu sistemadagi (yoki tagsistemadagi) barcha oppozitsiyalarga xos bo’ladi. Masalan; «jarangsiz-jarangli»lik farqlanish belgisi shu belgi asosida tarkib topgan korrelatsiya a’zolarining barchasida bor: (p-b)+ (t-d)+ (s-z) + (f-v)+ (k-g)+ (sh-j)+ (ch-dj)+ (x- g’) kabi.
4.Yakkalangan oppozitsiya. Bunday oppozitsiya a’zolari o’rtasidagi aloqa boshqa oppozitsiyalarda takrorlanmaydi. Masalan; o’zbek tilidagi (l-r) oppozitsiyasiga xos «yon sonant» va «titroq sonant» farqlanish belgisi boshqa biror oppozitsiyada yo’q, (x-h) oppozitsiyasidagi «til orqa» va «faringal» farqlanish belgisi ham boshqa oppozitsiyalarda uchramaydi (1, 29-31).