H. A. Jamolxonov hozirgi o‘zbek adabiy tili

5. Tilning grammatik qurilishida: 1) qadimgi turkiy va eski o’zbek adabiy tillarida ot, sifat, son, olmosh, fe’l va ravish kabi mustaqil so’z turkumlari bo’lgan. Bunday mustaqil so’zlar hozirgi o’zbek adabiy tilida ham bor; 2) qadimgi turkiy va eski o’zbek adabiy tillarida yordamchi so’zlar – ko’makchilar, bog’lovchilar va yuklamalar bo’lgan. Bunday turkumlarga xos so’zlar hozirgi o’zbek adabiy tilida ham mavjud; 3) qadimgi turkiy va eski o’zbek tillarida undovlar va modal so’zlar bo’lgan. Ular hozirgi o’zbek adabiy tilida ham bor; 4) qadimgi turkiy tilda ham, eski o’zbek tilida ham har bir so’z turkumining o’ziga xos grammatik kategoriyalari (otlarda-egalik, kelishik, son; sifatlarda- daraja; fe’llarda - shaxs-son, mayl, nisbat, zamon va b.lar) bo’lgan. Bu xususiyatlar hozirgi o’zbek adabiy tiliga ham xos. Biroq, hozirgi o’zbek adabiy tilida qadimgi turkiy va eski o’zbek tillaridan farq qiladigan yangi jihatlar ham uchraydi: 1) hozirgi o’zbek adabiy tilida morfemalar qadimgi turkiy va eski o’zbek adabiy tillaridagiga nisbatan miqdoran ko’p va mazmunan boydir. Masalan: qadimgi turkiy tilda o’zakdan oldin qo’shiluvchi affiks morfemalar (prefikslar) bo’lmagan. Bu tipdagi morfemalar eski o’zbek tilida va hozirgi o’zbek adabiy tilida uchraydi: bebosh, bevosita, bavosita (bilvosita), noo’rin, sersuv, sergap kabi; b) eski o’zbek adabiy tilida "-ov","-ev", "-ova", "-eva", "-ovna", "-evna", "-ovich", "-evich" kabi familiya va otchestvo yasovchi qo’shimchalar bo’lmagan. Hozirgi o’zbek adabiy tilida bunday qo’shimchalar bor; d) eski o’zbek adabiy tilida "-lar" affiksi ko’plikni (odamlar, qishloqlar kabi), birgalikni (Karimlar kelishdi), ma’no kuchaytirilishini (suvlar oqib yotibdi), chama yoki taxminni (qirq yillar bo’ldi kabi) ifodalagan. Hozirgi o’zbek adabiy tilida esa "-lar"affiksining so’zlarni terminlashtirish funksiyasi ham paydo bo’lgan: qirqquloqsimonlar, sutemizuvchilar... kabi; 2) qadimgi turkiy va eski o’zbek adabiy tillarida singarmonizm mavjud bo’lganligidan ko’pchilik morfemalarning yo’g’on va ingichka turlari saqlangan: "-mыz" va"-miz" (baramыz va kelamiz kabi), "-gan" va "-g’on" ( kelgan va borg’on), "-chы" va "-chi" (yog’chы "azani boshqaruvchi" va bәdizchi- "naqqosh" kabi). Hozirgi o’zbek adabiy tilida esa ulardan faqat bittasi standart forma sifatida saqlangan (boramiz, kelamiz, borgan, kelgan, qo’riqchi va ishchi kabi), "-lыq" va "-lik" haqida ham shu fikrni aytish mumkin; 3) eski o’zbek adabiy tilidagi ba’zi affikslar hozirgi o’zbek adabiy tilida qo’llanmaydi. Masalan, "-vul" affiksi eski o’zbek adabiy tilida qorovul, yasovul kabi so’zlarni yasagan, hozir esa bu affiks so’z yasash xususiyatini yo’qotgan; 4) qadimgi turkiy tilda bosh kelishik, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, vosita kelishigi ("-n", "-ы", "-in", "-үn", "-un", "-on", "-әn"), jo’nalish kelishigi, o’rin-payt kelishigi, chiqish kelishigi bo’lgan. Hozirgi o’zbek adabiy tilida shulardan bittasi - vosita kelishigi yo’q. U qadimgi turkiy tilda "bilan" ko’makchisi funksiyasiga teng bo’lgan: masalan, tilin sőzlәp, qolqaqыn eshidip ("tili bilan so’zlab, qulog’i bilan eshitib...") kabi.