H. A. Jamolxonov hozirgi o‘zbek adabiy tili


-§.Hozirgi o’zbek adabiy tilining dialektal asoslari



Download 1,41 Mb.
bet18/271
Sana31.01.2022
Hajmi1,41 Mb.
#420091
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   271
Bog'liq
Жамолхонов HOZIRGI O’ZBEK ADABIY TILI

7-§.Hozirgi o’zbek adabiy tilining dialektal asoslari. O’zbek tili bir qator shevalarni o’z ichiga oladi, bunday shevalar etnolingvistik nuqtai nazardan uchta katta lahjaga - qarluq, qipchoq va o’g’uz lahjalariga birlashtiriladi. Hozirgi o’zbek adabiy tilining tarkib topishida ana shu uchta lahja shevalarining ishtirok etganligi tabiiy bir holdir, ammo ulardan qaysi biri adabiy tilga ko’proq darajada asos bo’lganligi masalasida tilshunoslar orasida yakdillik yo’q. Ko’pchilik manbalarda hozirgi o’zbek adabiy tilining tayanch dialekti sifatida qarluq lahjasi, xususan, uning Toshkent-Farg’ona tipidagi shahar shevalari ishtirok etganligi ko’rsatiladi3. Ammo ayrim tilshunoslar (masalan, prof.X. Doniyorov, dotsent B. To’ychiboyev) adabiy tilning tayanch dialekti masalasiga boshqacharoq yondashadilar: ularning fikricha, hozirgi o’zbek adabiy tilining tarkib topishida qipchoq lahjasiga mansub shevalar ham faol qatnashgan, shunga ko’ra adabiy til me’yorlariga oid ayrim masalalar (xususan, vokalizm tizimi, alifbo tuzilishi) qayta ko’rilishi kerak. Bu mualliflarning ta’kidlashicha, hozirgi o’zbek adabiy tili vokalizmida 6 ta emas, 8-9 ta unli fonema bor, ular i/ы, ә/a, ү/u, ө/o kabi kontrast juftliklarni hosil qiladi4.
Hozirgi o’zbek adabiy tilining grammatik qurilishida otning jo’nalish, o’rin-payt va chiqish kelishiklaridagi shakllari Toshkent- Farg’ona gruppa shevalariga asoslanadi:"-ga"(j.k), "-da" (o’-p.k) va "-dan"(ch.k) kabi. Boshqa shevalarda otning
bu kelishiklaridagi shakllari quyidagicha bo’ladi: Samarqand shevasida "-ga" formanti jo’nalish va o’rin-payt kelishiklari ma’nosini ifodalaydi: Buxoroga ketopti ("Buxoroga"- otning jo’nalish kelishigidagi shakli), Buxoroga o’qopti ("Buxoroga"–otning o’rin-payt kelishigidagi shakli) kabi. O’g’uz lahjasi shevalarida "-ga" o’rnida "-g’a" (qurvaqag’a), "-yә" (tangyә), "-nә" (әrkinә), "-na(yanыna),"-ә" (үyimә) formantlari ishlatiladi. Bunday har xillik tushum va qaratqich kelishiklarida ham mavjud: "-ni"/"-nы", "-ning"/"-nыng" (qipchoq lahjasi shevalarida), "-ning"/"-ing","-nыng"/"-ыng" (Iqon, Qorabuloq, Hazorasp shevalarida), "-ni"/"-ti"/"-pi"/"-yi"/"-mi" (Toshkent shevasida) kabi. Bunday ko’p variantlilik adabiy tilga ko’chirilmagan.
Shuni ham aytish kerakki, ko’pchilik shevalarda tushum va qaratqich kelishiklari deyarli farqlanmaydi. Shuning uchun ham kelishiklar soni Toshkent, Farg’ona, Xeva-Urganch shevalarida-5ta, Qarshi shevasida 4 tadir. Qipchoq lahjasining j-lovchi shevalarida, qarluq-chigil-uyg’ur lahjasining Iqon-Qorabuloq dialektida esa ularning soni 6 taga etadi. Hozirgi o’zbek adabiy tilining 6 kelishikli tizimga asoslanishida ana shu lahjalarning morfologik xususiyati hisobga olingan.

Download 1,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   271




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish