H. A. Jamolxonov hozirgi o‘zbek adabiy tili

1.Tilning fonetik-fonologik sathida: a) qadimgi turkiy til vokalizmida 8 unli bo’lgan( a, ы, o, u - orqa qator, yo’g’on unlilar; ә, i, ө, ү - old qator , ingichka unlilar ); b) eski turkiy til va eski o’zbek tillarida ham shu 8 unli saqlangan, ammo eski o’zbek tilida old qator lablanmagan e unlisi hisobiga vokalizm tizimi 9 unlidan iborat bo’lgan; d) qadimgi turkiy, eski turkiy va eski o’zbek tillarida unli tovushlarning yo’g’onlik-ingichkalik ziddiyati (oppozitsiyasi) bo’lgan: i-ы, ә-a, ү-u, ө-o kabi; e) hozirgi o’zbek adabiy tili vokalizmida unlilar miqdori 6 taga tushib qolgan (i,e,a,u,o’,o). Bu tizimda yo’g’onlik-ingichkalik oppozitsiyasi yo’q, ayrim tovushlarning sifat belgilari ham o’zgargan. Masalan, orqa qator, lablanmagan a o’rnida kuchsiz lablangan o ( ) unlisi paydo bo’lgan. Qiyos qiling: ata-ota, at-ot kabi; f) qadimgi turkiy til konsonantizmida b,m,p,v,s,z,t,d,n,l,r,ch,sh,y,q(k),g’(g),ٍ η undoshlari bo’lgan, bu undoshlarning ko’pchiligi palatal (ingichka yoki yumshoq) va velyar (qalin) variantlarga ega edi; g) eski o’zbek adabiy tilida undoshlar 24 taga yetgan (b,m,p,v,f,s,z,t,d,n,l,r,ch,sh,j,j(dj),y,q,k,g’,g,η,x,h).Konsonantizm tarkibida undoshlar miqdorining ortishi o’sha davrdagi o’zbek-arab va o’zbek-fors ikki tilliligi (bilingvizmi) ta’sirida, shuningdek, ayrim undoshlarning divergensiyasi (bir fonemaning ikki fonemaga ajralishi) natijasida sodir bo’lgan; h) hozirgi o’zbek adabiy tili konsonantizmida yuqoridagi 24 undoshning barchasi bor. Ayrim tilshunoslarning (masalan, prof. A. Abduazizovning) fikricha, rus tilidan o’zlashgan so’zlarda uchraydigan qorishoq "ts" ham o’zbek tili undosh fonemalari qatoridan o’rin olgan deb qaralishi kerak.² Yuqoridagi ma’lumotlar tahlilidan quyidagilar ma’lum bo’ladi: a) qadimgi turkiy til konsonantizmida f,x,h,j,j(dj) undoshlari bo’lmagan. Ular eski turkiy til va eski o’zbek adabiy tili davrida turli lisoniy (lingvistik) va nolisoniy(ekstralingvistik) omillar ta’sirida paydo bo’lgan; b) qadimgi turkiy tilda q va k undoshlari bir fonemaning nutqdagi ikki ko’rinishi -- ottenkalari bo’lgan, keyinchalik bu fonema divergensiyaga uchrab, ikki mustaqil fonemaga aylangan; g’ va g undoshlari rivojida ham ayni shu jarayon (divergensiya) bo’lganligini - "g" ning "g’" va "g" ga parchalanganligini ko’ramiz.