H. A. Jamolxonov hozirgi o‘zbek adabiy tili

Etimologik leksik ma’no – leksemaning kelib chiqishida uning mazmun planiga asos bo’lgan dastlabki ma’no. U ma’no etimoni deb ataladi. ("Etimon" bahsiga qarang).


Etimon


Аdabiyotlar: 11[28-30], 103[529], 125[136]


100-§. Etimon (yun.: etymon – "haqiqat") – muayyan leksemaning kelib chiqishiga asos bo’lgan so’z (tub yoki yasama) yoxud so’z birikmasi: qatun>xatun>xotin (etimon- qatun), bu kun>bukun>bugun (etimon-"bu kun" so’z birikmasi), qыshlag’>qыshlaq>qishloq (etimon – qыshlag’) kabi. Demak: a) hozirgi o’zbek tilidagi xotin leksemasining shakl etimoni qatun, ma’no etimoni esa "yuqori martabali kishining umr yo’ldoshi" bo’lgan. Hozir bu so’zning ma’nosi kengaygan: u "biror erkak kishining umr yo’ldoshi"ni va umuman "ayol"ni ham anglatadi;¹⁰⁸ b) bugun so’zining shakl etimoni "bu kun" so’z birikmasidir, ma’no etimoni esa "so’z borayotgan paytda kechirilayotgan yoki kechirilgan kun" haqidagi axborot, (121,1-t,144-b.); d)qishloq leksemasining shakl etimoni "qыshlag’"dir, u quyidagi morfemalardan tarkib topgan: qыsh(fasl)+la(fe’l yasovchi)+g’(ot yasovchi). Keyinchalik etimon tarkibida fonetik o’zgarishlar yuz bergan: qыshlag’>qыshlaq> ("g’" undoshi "q"ga o’tgan)>qishloq ("a" unlisi "o"ga o’tgan, "ы" unlisi qattiqlik belgisini yo’qotgan);¹⁰⁹ bu so’zning ma’no etimoni esa "aholi yozda dalalarga ketib, qishda qaytib kelib yashaydigan joy" ma’nosidir. Hozir bu ma’no kuchsizlanib, sezilmas holga kelgan, so’nib qolgan.
Ba’zan bir necha til so’zlarining etimoni bitta bo’ladi. Buni qadimgi hind tilidagi sakkxara (sakkhara) so’zi taqdirida ko’rish mumkin: u shakar (o’zbekcha, forscha), sheker (turkcha), suker (nemischa), sukor (ukraincha), sukkar (arabcha), saxar (ruscha), sakxaron (yunoncha), syukr (fransuzcha), sugar (inglizcha) leksemalari uchun dastlabki "poydevor" bo’lgan; bu so’z (etimon) qadimgi hind tilida "shag’al", "yirik qum" ma’nolarini anglatgan, keyinchalik, u metafora yo’li bilan ma’no ko’chirilishi asosida "shirin ta’mli qumsimon modda", "qumsimon shirinlik" ma’nosiga ega bo’lgan. Demak, sakkxara so’zining "yirik qum" ma’nosi yuqorida keltirilgan barcha so’zlar uchun ma’no etimonidir.
Etimon vazifasini bajargan so’zning shakli va ma’nosi turli omillar ta’sirida ko’pincha o’zgarib ketadi, bu hol uning asl "nusxa"si va "ma’no"sini xiralashtirib qo’yadi, ularni aniqlash va tiklash ishlarini ham qiyinlashtiradi. Hozirgi kartoshka leksemasi tarixida xuddi shunday bo’lgan: tartufolo (italyancha:tartyfolo- "yer qo’ziqorini") so’zi nemis tiliga o’tgach, kartofiel (Kartofiel) shakliga kirgan, so’ng rus tiliga kartofel(картофель) shaklida o’zlashgan, ammo rus dehqonlari uni soddalashtirib kartoshka deb qo’llay boshlashgan, o’zbek tiliga ham u shu shaklda kirib kelgan, farqi shundaki, rus tilida kartofel adabiy til birligi, kartoshka esa uning jonli so’zlashuvdagi varianti bo’lsa, o’zbek tilida kartoshka adabiy til birligi, kartishka esa uning jonli so’zlashuvdagi varianti tarzida ishlatilmoqda. Demak: o’zbek tilidagi kartoshka so’zining shakl etimoni italyancha tartufolo so’zi, ma’no etimoni (etimologik ma’nosi) esa "yer qo’ziqorini"dir: ma’lumki, kartoshkaning vatani – Janubiy Amerika. U erdagi mahalliy hindlar kartoshkani patata deyishgan, shu nom bilan u XVI asrda Ispaniyaga keltirilgan, keyinchalik kartoshka Yevropaning boshqa mamlakatlariga tarqalgan, natijada Yevropadagi ayrim xalqlar kartoshkaga yangi nom qo’yishgan: fransuzlar uni pom de ter (pommes de terre –"er olmasi") deb, italyanlar esa tartufolo ( "yer qo’ziqorini") deb atashgan, bunda uning shakli qo’ziqoringa o’xshash bo’lganligi, ammo qo’ziqorindan farqli ravishda yer ustida emas, tuproq orasida yetilishi nazarda tutilgan.¹¹⁰
Leksemalarning etimonini aniqlash bilan tilshunoslikning etimologiya bo’limi shug’ullanadi. Bunday tadqiqot natijalari til sistemasi va strukturasidagi turli jarayonlarni hamda so’zlarning etimologik ma’nolarini aniqlashda, etimologik lug’atlar tuzishda ahamiyatlidir (Darslikning "Leksikografiya" bo’limiga ham qarang).
So’z etimologiyasining ilmiy (faktlar tahliliga asoslangan), soxta (g’ayri ilmiy) va xalq etimologiyasi (xalqning taxminiga tayangan etimologiya) kabi turlari bor.