Gulyamov saidahror saidahmedovich raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari

XMine, Multi-Coin, AroMine, BiteMiner
va 
Bit-Lite
larni 
kiritish mumkin. 
Bularda ham foydalanuvchu daromadi miqdorini 
ko’paytirish uchun o’z shaxsiy pullariga hisoblash quvvatlari sotib olishi ham 
mumkin. Agarda foydalanuvchi puldor bo’lsa, u kriptovalyutalar mayningi 
uchun biror bir sifatli dastur sotib olishi va solo-mayningni amalga oshirishi 
mumkin.
7.2. Kriptovalyutalar va to’lov tizimlari 
An’anaviy to’lov instrumentlari bo’lgan mamlakatlar valyutalari bilan 
bo’ladigan internet tarmog’i orqali mamlakatlararo to’lovlarda bir qancha 
o’ziga xos muammolar mavjud edi. Bular jumlasiga quyidagilarni kiritishimiz 
mumkin: 

To’lovlarni amalga oshirishda albatta banklar tomonidan belgilangan 
yuqori komission haqni to’lash; 

Tomonlarning to’liq rekvizitlarini (manzili, hisob raqami, ismi-sharifi va 
boshqalar) o’zaro oldi-sotti qilayotgan shaxslardan tashqari, albatta 
uchinchi tomonga (bankka) ma’lum bo’lishi; 

To’lovlarni markazlashgan holda qaysidir tashkilotlar tomonidan 
boshqarilishi; 

Ayrim holatlarda to’lovlar amalga oshirilgach, bekor qilish ham 
mumkinligi tufayli sotuvchi ham ishoch hosil qilishi uchun ko’proq 
ma’lumotlar so’rash kerak bo’ladi. 
Yuqorida keltirilgan barcha kamchiliklarni hal qila oladigan bir tizim 
sifatida ilk kriptovalyutalardan biri bo’lgan bitkoin paydo bo’ldi. Bitkoin 
2009 yil 3 yanvarda o’zini Satoshi Nakamoto deb atagan shaxs tomonidan 
yaratilgan va 2008 yil 31 oktyabrida «
Birkoin – electron to’lovlarga mos 
raqamli tizim
» 
(«Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System»
) deb 
nomlangan maqolada ommaviy e’lon qilingan. Ushbu bitkoin valyutasi 
ishonchga emas, balki kriptografik kodlash tizimiga asoslangan va o’zaro 

---

271 
hech qanday vositachilarsiz (
bank yoki boshqa moliyaviy instrumentlarsiz
) 
to’lovlarni bevosita ishtirokchilar orasida amalga oshirilishini ta’minlovchi 
to’lov tizimi valyutasidir. Bunda nazorat qiluvchi organlarsiz, tangalarning 
haqiqiyligini murakkab matematik algoritmlar asosida tasdiqlanadigan tizim 
amal qilgan xolda ishtirokchilarning har biri ushbu tangalarni emissiya qilishi 
ham mumkin. Bitkoinning o’ziga xos jihatlari sifatida quyidagilarni 
ko’rsatishimiz mumkin: 

Markazlashmagan tizim –bunda har bir ishtirokchi teng huquq va 
imkoniyatlarga ega; 

Hisob-kitoblarning to’liq saffofligi – har bir ishtirokchi barcha 
tranzaktsiyalarni ko’rishi mumkin; 

Nazoratning yo’qligi – hech bir davlat yoki tashkilot tizim ichidagi 
operatsiyalarni nazorat qila olmaydi; 

Sirlilik – tizim ishtirokchilar haqidagi ma’lumotlarni tasdiqlanishini 
so’ramaydi; 

Kriptotangalarni emissiya qilish cheklangan –jami 21 million BTC 
(bitkoin tangasi) chiqariladi; 

Balans ikki yoqlama yozuv asosida bo’lmaydi, balki barcha 
tranzaktsiyalar xronologik tartibda barcha ishtirokchilarda ko’rinadi; 

Kriptovalyutalar inflyatsiyaga uchramaydi. Qiymati esa bozordagi talab 
va taklifga qarab o’zgaradi; 

Yuridik (huquqiy) jihatdan kriptovalyutalarning ishlatilishi uchun hech 
qanday asos mavjud emas; 

Bitkoin va u bilan bog’liq operatsiyalarning amalga oshirilishi uchun 
faqatgina internet tarmog’iga ulangan ishtirokchilarning mavjud bo’lishi 
kifoya. 
Kriptovalyutalar bilan ishlash jarayoni qaysidir ma’noda oldindan mavjud 
torrent tizimida ishlovchi ishtirokchilarning o’zaro fayllar almashinuviga 
ham o’xshab ketadi. Faqat bu tizimda fayllar o’rnida maxsus kriptografik 
kodlar xeshlangan xolda bloklarga yig’iladi. Ushbu bloklarning vaqt bo’yicha 

---

272 
to’g’ri 
ketma-ketlikda 
tuzilishi 
esa 
blokcheyn 
(bloklar 
zanjiri) 
texnologiyasini yuzaga keltiradi, masalan: 
Har bir ishtirokchi o’zi amalga oshiradigan tranzaktsiyani ommaviy kalit va 
mahfiy kaliti orqali amalga oshirilishi ko’zda tutiladi. Ommaviy kalit orqali 
bo’ladigan harakatlar va tranzaktsiyalar umumiy tizimda barcha ishtirokchilar 
tomonidan qayd etilib boriladi. Mahfiy (
yopiq
) kalit orqali kelib tushgan pul 
mablag’lari tasdiqlanadi. Bu tranzaktsiyalarni amalga oshirish va umuman 
boshqa har bir tranzaktsiyani ishlov bergan xolda saqlab olish uchun 
zamonaviy yuqori ko’rsatgichli parametrlarga ega bo’lgan (
videokarta ishlov 
berish tezligi va protsessor takt chastotasi o’ta yuqori bo’lgan
) 
komp’yuterlar va tezkor internet aloqasi bo’lishi talab etiladi. Tizim to’liq 
kuchlanishda ishlashi uchun esa komp’yuterlar ko’proq energiya sarfini talab 
etadi. Ushbu harajatlarni sarflash orqali ishtirokchilar rag’batlantirish sifatida 
yangi kriptovalyuta (
bitkoin, efirium, laytkoin va boshqalar
) yoki oddiy 
pullarda komission haq olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Ishtirokchilar soni 
qanchalik ko’paygani sari kriptovalyuta tangalarini olish ham shunchalik 
qiyinlashib boraveradi. Xuddi shuning uchun ham kriptovalyuta tangalarini 
qo’lga kiritishni oltin qazib olingani singari – 
Mayning
qilish deb nomlangan. 
Xozirgi davrga kelib, maining qilish uchun katta-katta inshootlar va 
binolardan foydalangan xolda doimiy ravishda ishlab turuvchi yirik 
serverlardan iborat “
Mayning fermalari
” tashkil qilingan. Kim avvalroq shu 
ishga qo’l urgan bo’lsa, hozirda barcha harajatlarni qoplagan xolda, bir necha 

---

273 
million dollarlik daromadga ega bo’lgan. Ammo bu amalni kechroq 
boshlaganlarda harajatlar hali qoplanmagan.
Yuqorida kriptovalyutalar orqali amalga oshirladigan to’lovlarning 
xususiyatlari haqida ma’lumotlar berildi. Endi esa nima uchun ularning 
(
bitkoin, laytkoin, efirium va boshqalarning
) qiymati so’nggi vaqtlarda 
yuqori sur’atlar bilan oshayotgani haqida ma’lumotlar keltiramiz. Aslida 
kriptovalyuta tangalarini yaratish uchun sarflanadigan harajatlar unchaik 
katta emas, biroq,foydali qazilmalar yohud heftni qazib olishdagi tashkilotlar 
ko’payishi va ushbu zahiralarning kamyob topilishi bois narxi oshgani kabi 
bitkoinni ham mayning orqali hosil qilish murakkablashgan holatda butun 
boshli mayning fermalaridagi bir necha kunlik to’xtovsiz amaliyot natijasida 
bor-yo’gi bir nechta bitkion hosil bo’layotgani hamda bitkoinlar maksimal 
soni chegaralangani (21 million) narxning ko’tarilishiga sabab bo’lmoqda. 
Biroq narxlar ko’tarilishiga bundan boshqa sabablar ham mavjud. Eng asosiy 
sabablardan biri bitkoinni Xitoy, Yaponiya va Januviy Koreya singari 
rivojlangan davlatlar rasman to’lov vositasi sifatida qabul qilayotgani bitkoin 
tangalarga nisbatan talabni o’ta kuchaytirib, uning narxi 2017 yilning o’zida 
998 AQSH dollaridan salkam 20000 AQSH dollarigacha o’sdi (850 foiz). 
Shuning uchun ham dunyoning yetakchi birjalari va yirik banklari bitkoin 
savdosini treyding tizimida yo’lga qo’ymoqdalar. Garchi kriptovalyutalar 
bozorining gurkirab rivojlanishi butun jahon moliy-iqtisodiy tizimiga katta 
ta’sir qilgan xolda mavjud tizimning yo’q bo’lib ketishiga sabab bo’lishi 
mumkin bo’lsada, ayni paytda katta daromad ko’rish istagida bo’lgan 
investorlar bitkoinlar bozorining rivojlanishidan manfaatdor bo’lmoqdalar. 
Shuningdek, kriptovalyutalar bozorining gurkirab rivojlanishidan eng ko’p 
manfaatdor 
insonlar 
– yashirin iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi 
investorlardir. Shu va shu kabi faktorlar oqibatida hozirgi davrda bir qancha 
iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar bitkoin orqali turli noqonuniy va jinoiy 
faoliyatlarning rivojlanib ketishining oldini olish maqsadida kriptovalyutalari 
(
shu jumladan, bitkoinni ham
) to’lov vositasi sifatida qabul qilishga 

---

274 
shoshilishmayaptilar. Bitkoinni harid qilish masalasiga to’xtaladigan bo’lsak, 
hozirgi 
vaqtda 
uni 
bir 
necha 
maxsus 
birjalar 
va 
bitkoin 
egalaridan
(ishtirokchilardan
) to’g’ridan-to’g’ri sotib olishning bir qancha 
usullari mavjuddir. Bu savdoda bitkoinning joriy qiymati ishtirokchilar 
orasida o’zaro kelishilgan xolda aniqlaniladi. Agar savdo birjalar orqali 
amalga oshirilgan bo’lsa, u xolda to’lovlar halqaro VISA, Master Card 
kartalari orqali va va bundan tashqari Webmoney, Qiwi, Perfect Money, 
Advcash, Payeer, Paypal hamda boshqa turdagi electron hamyonlar orqali 
sotib olish mumkin. Agarda siz 2010 yilda 0,003 kurs bo’yicha 100 dollarga 
bitkoin sotib olgan bo’lsangiz, bugungi kunga kelib uning qiymati 153 
million dollardan oshgan bo’lar edi. Biroq bitkoin yagona kriptovalyuta 
emas, xozirgi vaqtda undan tashqari boshqa bir qancha turdagi 
kriptovalyutalar ham mavjud. Quyida ular haqida bir qancha ma’lumotlar 
keltiramiz.