Bog'liq portal.guldu.uz-AHOLI GEOGRAFIYASI VA DEMOGRAFIYA ASOSLARI
2. Aholi yosh tarkibi uch asosiy omil ta’sirida shakllanadi: 1)Yangi tug’ilganlardagi jinsiy nisbat: 2) O’limdagi jinsiy farq. 3) Aholi migratsiyasidagi jinsiy farq.
Aholining yosh tarkibi-ijtimoiy-iqtisodiy va demografik jarayonlarni o’rganish maqsadida aholining yosh guruhlarga bo’linishidir. Aholi yosh guruhlari va demografik jarayonlar o’zaro uzviy bog’liq holda shakllanadi. Aholi tarkibida yoshlar (0-9, 10-19, 20 - 29 yoshida) salmog’ining yuqoriligi nikoh va tug’ilish kabi demografik jarayonlarga ijobiy ta’sir etadi. Ayni paytda tug’ilish yuqori bo’lgan hududlarda bolalar, yoshlar salmog’i yuqori bo’ladi. Tug’ilish darajasi past bo’lgan hollarda esa aholi tarkibida qariyalar (60 yosh va undan yuqori) salmog’i yuqori va o’lim hollari ko’proq sodir bo’ladi. Demografik nuqtai nazardan yondashganda aholining bugungi yosh tarkibi kechagi aholi takror barpo bo’lishining natijasi va kelajakdagi demografik rivojlanishning asosi bo’lib xizmat qiladi.
Aholi yosh tarkibini o’rganganda aholining alohida har bir yoshlarga (0, 1, 2, 3, 4, 5 . . . 100 va undan yuqori) besh yillik yosh guruhlariga (10-14, 15-19...) va uch yirik-yirik guruhlariga (0-14, 15-59, 60 va undan yuqori) ajratiladi.
Aholi yosh tarkibi demografiyada asosiy o’rganish ob’ekti sifatida o’z kelib chiqish va rivojlanishiga ega. Ushbu rivojlanishni quyidagi yo’nalishlarga ajratish mumkin:
a) alohida yosh guruhlari va ularni nisbatlarini statistik tahlili;
b)aholi yosh tarkibining shakllanish qonuniyatlari va ularning demografik rivojlanishning omili sifatidagi o’rni;
v) aholi yosh tarkibi va ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni o’zaro bog’liqligi.
Aholi sonining o’sib borishida uning yosh tarkibi asosiy omil hisoblanadi. 20 asrning o’rtalarida iqtisodiy rivojlangan davlatlarda aholi takror barpo bo’lishi tug’ilish darajasiniig nisbatan pastligi va aholi umumiy tarkibida bolalar salmog’ining kamligi bilan xarakterlanadi. Rivojlanayotgan davlatlarda esa ana shu davrda nisbatan yuqori tug’ilish va aholi tarkibida bolalar salmog’ining yuqoriligi xarakterli edi. Tug’ilish yuqori va uni nazorat etish darajasi past bo’lgan sharoitda aholining yosh tarkibi, aholi soni o’sib borishiga bevosita ta’sir etadi.
20 asrning boshlarida shved olimi G.Sundberg tomonidan aholi yosh tarkibining uch turi ajratilgan:
1) Progressiv yosh tarkibi-aholi tarkibida bolalar (0-14 yosh) salmog’i yuqori bo’ladi va aholi o’sishiga olib keladi;
2) Statsionar yosh tarkibi-aholi tarkibida bolalar va qariyalar (60 yosh va undan yuqori) salmog’i deyarli teng bo’ladi, bunday yosh tarkibi aholi o’sishida asosiy omil bo’la olmaydi;
3) Regressiv yosh tarkibi-aholi umumiy sonida qariyalar salmog’i bolalarga nisbatan yuqori bo’ladi, aholi takror barpo bo’lishi qisqarib aholining qarish jarayoni ro’y beradi.
Aholining qarish jarayoni-tug’ilishning kamayib ketishi va aholi o’rtacha umr ko’rishi muddatini uzayish hisobiga aholi tarkibida qariyalar (60 yosh va undan yuqori) salmog’ini oshib borishidir.
Aholining nikoh va oilaviy tarkibi. Aholining nikohda turish tarkibi-aholining jinsiy va yosh guruhlarining nikohda turish holati bo’yicha taqsimlanishi. Nikohda turishi asosan yosh guruhlari bo’yicha o’rganilganligi uchun ham ko’p adabiyotlarda aholining «nikoh-yosh tarkibi» ham deyiladi. Aholining nikoh holati bo’yicha asosiy manba aholi ro’yxati ma’lumotlari hisoblanadi. Aholi ro’yxati o’tkazilayotganda aholi nikohda turuvchilar va nikohda turmaydiganlar guruhiga ajratib ro’yxatga olinadi. Nikohda turmaydiganlar guruhiga bo’ydoqlar, bevalar va ajralganlar kiradi.
Aholining nikohda turishi aholi takror barpo bo’lishi va oilalar shakllanishida asosiy demografik omil sifatida ahamiyatlidir.
Aholining oilaviy holati va tarkibi demografik jarayonlarga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Ma’lumki, jamiyatda insonlar oila muhitida oila a’zosi bo’lib, turli guruhlarda guruh a’zosi bo’lib yoki o’zlari alohida yolg’iz holda yashaydilar. Aholining bunday guruhlarga bo’linib yashashi uning oilaviy holatini bildiradi.
Aholining oilaviy holati haqidagi ma’lumotlar aholi ro’yxati o’tkazish yo’li bilan to’planadi. O’zbekiston statistikasida aholi oilaviy holati bo’yicha uch guruhga ajratilgan va aholi ro’yxati dasturiga kiritilgan:
-Oila bilan birga oila a’zosi bo’lib yashovchilar; -Oiladan alohida, lekin oila bilan muntazam aloqani saqlab qolgan holda yashovchilar; -Yolg’iz yashovchilar. O’zbekistonda aholining oilaviy holatiga oid to’laroq statistik ma’lumotlar 1939 yilda o’tkazilgan aholi ro’yxatlari ma’lumotlaridan boshlab mavjuddir. Ushbu ma’lumotlar ko’rsatishicha 1939 yilda O’zbekiston aholisining 93,3 foizi oila a’zosi bo’lib, oila bilan birga 6,7 foizi esa oiladan alohida yashaganlar. Agar bu ko’rsatkichlar 1989 yil o’tkazilgan aholi ro’yxati ma’lumotlari bilan solishtirilsa respublika aholisining oilaviy tarkibida katta ijobiy o’zgarishlar bo’lgani ma’lum bo’ladi. Chunki 1939-1989 yillarda aholining oila a’zosi bo’lib, oila muhitida yashovchi qismi 2 foizga ko’paydi va jami aholining 95,3 foizini tashkil etdi. Yolg’iz yashovchilar esa, deyarli ikki marta kamaydi.
Aholining oilaviy tarkibi deganda oila a’zosi bo’lib yashovchi aholining oila turlari bo’yicha taqsimlanishi tushuniladi. Aholining oilaviy tarkibini ifodalovchi asosiy ko’rsatkichlar aholining oila kattaliklari, ya’ni oilada yashovchi kishilar miqdoriga qarab va oilaning ijtimoiy guruhlari bo’yicha taqsimlanishidir.
