Guliston davlat universiteti xidiraliev k. E. Aholi geografiyasi va demografiya asoslari

3-jadval. 2012 yil yanvar-iyunda aholining tabiiy harakati koeffisientlari quyidagicha ifodalanadi:

	har 1000 kishiga
	2011 yil	2012 yil
Tug’ilganlar	18,5	18,2
O’lganlar	4,7	4,8
Tabiiy o’sish	13,8	13,4
Nikohlar	7,8	7,4
Ajralishlar	0,6	0,6

Tug’ilish darajasi. 2012 yilning yanvar-iyunida tug’ilish koeffisienti 18,2 promilleni tashkil qildi va 2011 yilning shu davriga nisbatan 0,3 promillega kamaydi (2011 yil yanvar-iyunida 18,5 promille)-(3-4-5-6-jadval ma’lumotlariga qarang).


4-jadval. O’zbekistonda doimiy aholi soni (2012 yil 1 iyul holatiga, ming kishi)

	Jami aholi	Shu jumladan:
		shaharda	qishloq joylarda
O’zbekiston Respublikasi	29735,7	15219,0	14516,7
Qoraqalpog’iston Respublikasi	1699,7	842,2	857,5
viloyatlar:
Andijon	2730,6	1442,7	1287,9
Buxoro	1716,9	650,9	1066,0
Jizzax	1194,8	570,7	624,1
Qashqadaryo	2799,8	1212,8	1587,0
Navoiy	884,3	429,1	455,2
Namangan	2436,4	1559,2	877,2
Samarqand	3348,7	1306,6	2042,1
Surxondaryo	2236,1	813,4	1422,7
Sirdaryo	744,4	307,6	436,8
Toshkent	2682,2	1324,0	1358,2
Farg’ona	3300,8	1889,4	1411,4
Xorazm	1636,9	546,3	1090,6
Toshkent sh.	2324,1	2324,1	x

Shunday qilib, aholining o’rtacha umr ko’rish muddati o’lim ko’rsatkichi bilan bevosita bog’liqdir. Aholining o’rtacha umr ko’rish muddati turli davlatlarda bir-biridan farq qiladi. Akademik S.G. Strumilin fikricha, umuman kishilar normal, optimal sharoitda 150 yil yashashlari mumkin. Ko’pchilik boshqa olimlar o’rtacha umrni 115-125 yosh bo’lishi mumkin deb hisoblaydilar va hokazo.

Dastlabki ma’lumotlarga ko’ra, 2012 yilning 1-chi iyul holatiga O’zbekistonda doimiy aholi soni 29735,7 ming kishini tashkil qildi va yil boshiga nisbatan 180,3 ming kishiga yoki 0,6 foizga ko’paydi. Shundan 51,2 foiz aholi yoki 15219,0 ming kishi shahar va 48,8 foiz aholi yoki 14516,7 ming kishi qishloq joylarida istiqomat qiladi.
O’lim darajasi. 2012 yilda o’lim koeffisienti 4,8 promilleni tashkil qildi va o’tgan yilning shu davriga (4,7 promille) nisbatan 0,1 promillega ko’paydi.
O’lganlar umumiy sonidan 68,7 foizi qon aylanish sistemasi kasalliklaridan, 6,4 foizi nafas olish organlari kasalliklaridan, 6,1 foizi o’sma kasalliklaridan, 4,4 foizi ovqat hazm qilish organlari kasalliklaridan, 4,3 foizi baxtsiz hodisa, zaharlanish
va jarohatlardan vafot etgan. Dastlabki ma’lumotlarga ko’ra, 2012 yilning yanvar-iyunida bir yoshga to’lmagan bolalar o’limi soni 3,2 mingtani tashkil qildi. Jami bir yoshga to’lmasdan o’lgan bolalardan 45,9 foizi perinatal davrda yuzaga keladigan holatlardan, 36,3 foizi nafas olish organlari kasalliklaridan, 6,1 foizi tug’ma anomaliyalardan va 4,3 foizi infektsiya va parazitlar bilan kasallanganligi sababli vafot etgan.
Nikoh va ajralishlar. 2012 yilning yanvar-iyunida FHQQ organlarida 109,3 ming nikoh ro’yxatga olindi, ajralishlar soni esa 9,4 mingtani tashkil qildi. Ming aholiga nisbatan hisoblaganda 7,4 ta (2011 yil – 7,8 ta) nikoh va 0,6 ta (2011 yil – 0,6 ta) ajralishlar to’g’ri kelmoqda.


5-jadval. O’zbekistonda 2012 yil yanvar-iyun oylarida aholining tabiiy harakati koeffisienti 1000 aholi soniga)

	Tug’ilganlar		O’lganlar		Aholining tabiiy o’sishi
	2011y.	2012y.	2011y.	2012y.	2011y.	2012y.
O’zbekiston Respublikasi	18,5	18,2	4,7	4,8	13,8	13,4
Qoraqalpog’iston Respublikasi	18,4	19,2	4,5	4,4	13,9	14,8
viloyatlar:
Andijon	17,4	17,7	5,1	5,1	12,3	12,6
Buxoro	15,8	16,0	4,3	4,2	11,5	11,8
Jizzax	19,2	19,7	3,5	3,8	15,7	15,9
Qashqadaryo	19,7	19,5	3,8	3,9	15,9	15,6
Navoiy	18,6	18,1	4,4	4,6	14,2	13,5
Namangan	19,4	18,0	4,4	4,8	15,0	13,2
Samarqand	19,4	18,9	4,2	4,4	15,2	14,5
Surxondaryo	22,3	20,6	3,7	4,2	18,6	16,4
Sirdaryo	19,4	19,8	4,6	4,8	14,8	15,0
Toshkent	18,3	18,4	5,7	6,0	12,6	12,4
Farg’ona	18,4	17,6	4,9	5,0	13,5	12,6
Xorazm	16,6	15,6	4,0	4,4	12,6	11,2
Toshkent sh.	15,3	15,9	7,4	7,1	7,9	8,8

Migratsiya. Dastlabki ma’lumotlarga ko’ra, 2012 yilning yanvar-iyun oylarida respublika bo’yicha ko’chib kelganlar soni 68,6 ming kishini tashkil qildi. Shu davr mobaynida ko’chib ketganlar soni 84,8 ming kishini tashkil qildi. Migratsiya qoldig’i minus 16,2 ming kishini (2011 yilning shu davrida minus 20,5 ming kishi) tashkil qildi.
Ishsizlik. 2012 yil iyun oyi oxiriga mehnat idoralarida ish qidiruvchilar sifatida ro’yxatdan o’tgan aholi soni 16,6 ming kishini (2011 yilning shu davrida 21,2 ming kishi) tashkil qildi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007 yil 24 maydagi 106-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo’lmagan aholini hisobga olish metodikasi” asosida aniqlangan ishsizlar soni 609,9 ming kishini tashkil qildi va iqtisodiy aktiv aholi sonida ishsizlik darajasi
4,8 foizga teng bo’ldi.


6-jadval. O’zbekistonda 2012 yil yanvar-iyun oylarida nikoh va ajralishlar (ming dona)

	Nikoh		Ajralishlar
	2011y.	2012y.	2011y.	2012y.
O’zbekiston Respublikasi	113,2	109,3	8,8	9,4
Qoraqalpog’iston Respublikasi	9,3	8,7	0,3	0,4
viloyatlar:
Andijon	9,0	9,2	0,9	0,8
Buxoro	8,3	7,7	0,4	0,5
Jizzax	3,5	3,3	0,2	0,2
Qashqadaryo	10,9	11,0	0,4	0,4
Navoiy	4,0	3,7	0,4	0,4
Namangan	7,6	7,1	0,8	0,8
Samarqand	12,4	11,5	0,9	0,9
Surxondaryo	10,1	9,7	0,3	0,4
Sirdaryo	2,4	2,3	0,2	0,3
Toshkent	8,9	8,8	1,1	1,1
Farg’ona	11,4	11,1	0,9	1,0
Xorazm	8,4	8,8	0,3	0,3
Toshkent sh.	7,0	6,4	1,7	1,9

7-jadval manbalarida olingan ma’lumotlar ko’rsatishicha 2050 yilda dunyo mamlakatlaridagi eng ko’p aholili mamlakat Xitoy o’rnini Hindiston egallashi (1529 mln) ko’zda tutilgan.

Urushlar juda katta demografik oqibatlarga sabab bo’ladi. Urushlarning demografik oqibatlari jumlasiga jangchilar va fuqaro aholining bevosita urushda halok bo’lishidan tashqari, uning bilvosita oqibatlarini ham kiritish zarur.
Chunonchi, urush yillarida tug’ilishning keskin kamayib ketishi, aholi sog’ligining yomonlashuvi natijasida urush tugagandan keyin ham bir necha yillar davomida o’limning yuqori bo’lishi, aholi yoshi va jinsiy tarkibining buzilishi kuzatildi.