Guliston davlat universiteti xidiraliev k. E. Aholi geografiyasi va demografiya asoslari

1.7. Aholi geografiyasi va demografiya asoslarining tadqiqot usullari


Aholini o’rganishda tadqiqot usullarini tanlash va ulardan samarali foydalanish, ta’lim oluvchi ishining samaradorligini oshiradi. Geografik va iqtisodiy tadqiqotlarda tadqiqot usullari dialektik usullarning tarkibiy qismi hisoblanib, ta’lim-tarbiya o’qitish jarayonlaridagi metodik usullardan birmuncha farq qiladi. Biroq, mavjud tajribalarni o’rganish va umumlashtirish, kuzatish, ekspedisiya, anketa so’rovlari asosida suhbat, eksperiment va tajriba usullaridan geografik va iqtisodiy tadqiqotlarda ham foydalaniladi. Masalan, tadqiqot qilinayotgan ob’ekt haqidagi axborot va xizmatlarni o’rganib chiqish usuliga har qanday tadqiqotda zaruriyat tug’iladi yoki eksperiment va tajriba usuli bugungi kunda iqtisodiy va geografik tadqiqotlarda keng qo’llaniladi. Chunki, iqtisodiyotda biror yangilik yoki modelni to’g’ridan-to’g’ri amaliyotga tadbiq etish mumkin emas, ya’ni, agar u tajribada sinalmagan bo’lsa, sohada shunday qaltisliklarni keltirib chiqaradiki, natijada bu qaltisliklar iqtisodiyotning biror tarmog’ini yoki butun iqtisodiyotning izdan chiqishiga olib keladi.
Shuningdek, «Aholi geografiyasi va demografiyasi» nomli kursning ham xususiy metodologiyasi mavjud bo’lib, bu ishlab chiqarishning rivojlanishi, yuksalishida muhim vazifa bajaruvchi inson omilidan unumli foydalanishga asoslanadi. «Aholi geografiyasi va demografiyasi» nomli kursning tadqiqot usullari quyidagilar:

• 
  Geografik taqqoslash usuli;
  
• 
  Tarixiy qiyoslash usuli;
  
• 
  Iqtisodiy-matematik usul;
  
• 
  Statistik va ko’p o’lchamli statistik usul;
  
• 
  Qiyosiy va iqtisodiy qiyosiy tahlil usuli;
  
• 
  Me’yoriy-balans hisobi usuli;
  
• 
  Kartografik tadqiqot usuli;
  
• 
  Sotsiologik so’rovlar o’tkazish usuli;
  
• 
  Omillarni tahlil qilish usuli;
  
• 
  Iqtisodiy prognoz usuli.
  

Geografik taqqoslash usuliga ko’ra o’rganilayotgan sohani tahlil etishda hududga asosan e’tibor qaratiladi. Bunda asosan hududning tabiiy shart-sharoiti muhim o’rin tutadi. Masalan, aholi migratsiyasiga boshqa omillar bilan bir qatorda, tabiiy shart-sharoit o’zgarishi ham ta’sir ko’rsatadi. Jumladan, qurg’oqchilik, hududning cho’llanishi, sho’rlanish kabi jarayonlar qishloq xo’jaligi yoki ishlab chiqarishning biror tarmog’ida ish samaradorligini susayishini keltirib chiqaradi. Natijada, aholining bir joydan ikkinchi joyga ko’chib borib ishlash zaruriyati kelib chiqadi. Bu kabi vaziyatlarning yuzaga kelishi albatta, joyning geografik shart-sharoitlari bilan bog’liq.
Tarixiy qiyoslash usuli deyarli barcha fanning tadqiqot usuli hisoblanadi. Chunki, o’rganilayotgan biror sohaning ertasi albatta, uning tarixi bilan bog’liq. Jumladan, «Aholi geografiyasi va demografiyasi» nomli kursni o’rganishda ham tarixiy qiyoslash usuli muhim o’rin tutadi. Masalan, 2011 yilda dunyo aholisi soni 6,6 milliarddan oshgan bo’lsa, agar eramiz boshida aholi soni 175 million kishi bo’lganini e’tiborga olganda, 20 asr davomida aholi 37,1 martaga o’sgan.
Iqtisodiy-matematik usul. Tadqiqot natijalarini tahlil etish uchun matematik usulni qo’llash katta imkoniyat yaratadi. Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, iqtisodiy matematik usul ikki yoki undan ortiq holatlar o’rtasidagi ishonchli farqlarni qayd qilishi mumkin. Iqtisodiy-matematik usul yordamida har doim ishonchli natijalarga erishib bo’lmaydi. Chunki, o’rganilayotgan sohasining rivojlanishi yoki ko’rsatkichlarning pasayishiga turli ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sir ko’rsatib turadi.
Statistik va ko’p o’lchamli statistik usul. Geografik va iqtisodiy tadqiqotlarda statistik va ko’p o’lchamli statistik usul yordamida turli–tuman omillar ta’sirida shakllanuvchi holatlarni o’rganish imkonini beradi. Bu usul bugungi kunda iqtisodiy, sotsiologik, demografik, psixologik va hatto pedagogik tadqiqotlarda keng qo’llanilmoqda. Jumladan, iqtisodiyotda yillar yoki biror iqtisodiy rivojlanish bosqichdagi ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini taqqoslash, yillar davomidagi o’rtacha ko’rsatkichlarni hisoblab topishda foydalanilsa, sotsiologik tadqiqotlarda aholining maishiy shart-sharoitlari holatini tahlil qilish yoki umumiy natijalarga erishishda, demokratik tadqiqotlarda aholining tabiiy o’sishi, mehnat resurslari dinamikasi yoki ularning ma’lum yillardan keyingi holatini prognozlashda, psixologik tadqiqotlarda aholi yoki uning ma’lum qatlamining ruhiy holatini tadbiq etish va uning ijtimoiy omillarini aniqlash kabi korreliyatsion natijalarga erishishda foydalanish mumkin.