Гулистон давлат университети

Ички тадқиқот йЎналиши – бу айрим этник гурущ таркибидаги 
социологик тадқиқотлардан иборат бЎлиб, унинг ички, Ўзига хос 
хусусиятлари, ривожланиш тенденциялари Ўрганилади. Ташқи тадқиқот 
йЎналиши эса этник гурущлар орасидаги Ўзаро муносабатларни, бир этник 
гурущга таъсир кЎрсатадиган ташқи омилларни ва уларнинг ижтимоий 
оқибатлари тадқиқ қилинади. Айниқса бир мамлакат худудида яшовчи этник 
гурущларнинг Ўзаро муносабатларини социологик тадқиқ қилиш жуда 
мущимдир. 
Мамлакатнинг туб ащолисини ташкил этмайдиган, кам сонли этник 
гурущларни Ўрганиши щам катта ащамиятга эга. Уларнинг маданияти 
маънавий қадриятлари, ащлоқий-этник нормалари ижтимоий-рущий 
хусусиятларни Ўрганиши билан мущим (миллий) илмий билимга эга 
бЎламиз. Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганларидек, “Жащонда катта 
ва кичик миллатлар ва элатлар йЎқ. Уларнинг щар бири асрий барқарор ва 
тенги йЎқ анъаналари билан, тарихий меъросининг бойлиги билан миллий 
рущининг умумийлиги билан, маданиятини Ўзига хослиги билан 
ащамиятлидир”. 
У ёки бу этник гурущнинг табиий таркиб топишининг асосий шарт-
шароити – бу худудий ва тил бирлиги щисобланади. Муайян этник 
бирликнинг- -миллатнинг хар жищатдан ривожланишида унинг Ўз мустақил 
сиёсий давлат тузумига эга бЎлиши мущим ащамиятга эга бЎлади. 
 
5.2. Мустақиллик шароитида Ўзбекистонда социал-этник муносабатлар. 

---

46 
 
Ўзбекистон миллий мустақилликни қЎлга киритгандан бошлаб Ўтган 
дастлабки 8 йиллик муддат юз йиллар мазмунига тенг бЎлди. Ўзбек халқи 
миллат сифатида Ўзлигини, ор-номусини, миллий ифтихорини, қадр-
қимматини, бой Ўтмиш маданий меъросини, тилини ва шу каби кЎплаб 
бошқа қадриятларни қайтадан тиклади. Ўтмиши ва келажаги буюк бЎлиши 
миллат сифатида яна жащонга юз тутди. 
Тарихдан маълумки, Ўзбек этносининг шакилланишида марказлашган 
Амир Темур давлатининг ташкил топиши катта ащамият касб этади. Миллат
сифатида туркий этник катта бирлиги таркибида шакилланиб борди. Шу 
даврдан бошлаб Ўзбек этник гурущи бошқа туркий гурущлардан 
фарқланувчи хос жищатларни кЎпрок номоён қила бошлаган. Буларга 
асосан, ягона давлат фуқоролиги, ягона тил, маданий ва маънавий қадриятлар 
бирлиги худуди бирлик ва уюшганлик, хамда ягона диний (ислом) эътиқод 
бирлиги шулар жумласидандир. 
Нисбатан Ўтроқ, асосан су\орма дехқончилик ва шащар 
хунармандчилиги билан шу\улланиши, Марказий Осиёнинг қоқ Ўртасида 
жойлашуви ва худудий уюшганлиги каби омиллар Ўзбек миллатининг 
шакилланишида мущим ащамият касб этади.
Ўзбек халқининг этник жищатдан ташкил топиши тарихан мураккаб 
жуда катта ички ва ташқи ижтимоий зарбалар остида борди. Амир Темур 
вафотидан сЎнг темурийзодаларнинг Ўзаро кураши, Шайбонийхон 
томонидан темурийзодаларга қарши олиб борган кураши, кейинчалик 
Моварауннахрнинг (Хива хонлиги), Рус империяси томонидан истило 
қилиниши миллатнинг ривожланишига салбий таъсир кЎрсатди. Русия 
томонидан босиб олиниши оқибатида Туркистон қатъий ягона худудга 
бирлаштирилган бЎлсада, буюк рус шовинизми зЎравонлиги таъсирида 
Ўзбек халқи бошқа туркий халқлар билан бир қаторда мазлум халқ сифатида 
тахрирланди, камситилди ва қадди букилди. Узоқ давр маънавий-ащлоқий, 
сиёсий-щуқуқий тушкунликни бошдан кечирди. Совет тузуми даврида щам 
бундай сиёсат Ўта нозик, байналминаллик ниқоби остида Ўзига хос усуллар 
билан давом этди. 
Миллий мустақилликни қЎлга киритилиши муносабати билан 
эндиликда миллий кЎтарилиш, ривожланиш жадал бормоқдаки, мавжуд 
сиёсий-иқтисодий, хуқуқий ва маънавий шарт-шароит Ўзбек халқини яқин 
келажакда жащоннинг ил\ор, юксак маънавиятга эга бЎлган миллат 
даражасига эришиши муқаррардир. 
Жамият Ўзининг таркибий тузилиши жищатидан Ўзаро чамбарчас 
бо\лиқ бЎлган томонлар, жабщалар, бир бутун ижтимоий тизим таркибидаги 
нисбатан катта-кичик тизимлар, ижтимоий муносабатларни Ўз ичига олади. 
Уларнинг хар бири Ўз тараққиёти давомида бир-бирларига муайян салмоқли 
таъсир кЎрсатади. Мустақил Ўзбекистон давлатининг халқаро майдонда 
нуфузли мамлакатга, барча сощаларда ривожланган жамиятга эга бЎлиш 
даражасига кЎтарилиши, унинг ана шу Ўзаро функционал таъсирда бЎлувчи 
томонлари, таркибий бЎлаклари холатига характерига бо\лиқ. 

---

47 
Мустақил Ўзбекистон жамиятининг эртанги кун ижтимоий-иқтисодий 
тузмига бугун асос солинмоқда экан, жамият ижтимоий таркибини Ўрганиш 
реал щаётимизни, кундалик турмушни янада тулароқ билишга хизмат 
қилади. Хар бир ижтимоий гурущ айрим, олинган шахс щам жамият 
ижтимоий таркибида Ўз Ўрнига эга бЎлади. Шахс Ўзининг жинси, ёши, 
ижтимоий келиб чиқиши, маълумоти; мутахассислиги, оилавий ащволи, 
миллати ва бошқа кабилар билан муайян ижтимоий таркибга киради. 
Жамиятнинг ижтимоий таркиби – ижтимоий гурущлар, уларнинг ижтимоий 
щаётдаги Ўз мавқеи билан фарқ қилувчи томонлари мажмуасидан иборатдир. 
Социал стратификация назарияси (лотинча стратум – қатлам, фацио – 
бажараман) хозирги замон социологиясида ижтимоий дифференцианинг 
мураккаб таркиби ва тизимларини Ўрганишда мущим ащамиятга эга. 
Мустақил Ўзбекистонда бозор муносабатларининг таркиб топиб 
бориши, хусусий ва бошқа мулк шаклларини қонуний деб эълон қилиниши 
билан кишиларнинг ижтимоий гурущларнинг фаоллиги ортмоқда. Хар бир 
киши Ўзидаги қобилият, омилкорлиги, тадбиркорлиги ва ишбилармонлиги 
билан ижтимоий тараққиёт кЎламига таъсир кЎрсатишга имкон ту\илди. 
Мустақиллик 
шароитида 
Ўзбекистонда 
Социал 
мобиллик 
(харакатчанлик) концепциясининг жадал амал қилиши учун шароит етилди. 
Демократик тузум шароитида кишилар Ўзларининг шахсий қизиқишлари, 
тиришқоқликлари билан жамият ижтимоий таркибидаги мавқеларини 
яхшилаб бориш имкониятига эга бЎладилар. Жамият тараққиётида унинг 
таркибий тузилиши, функционал алоқадорлик Ўзининг “табиий қонунлари”, 
эволюцион ривожланиши, ижтимоий сощаларнинг бир маромдаги 
мутаносиблиги асосидагина ривожланади. Революциялар даври Ўтди. 
Инсоният юқори интеллектуал тараққиёт босқичига қадам қЎймоқда. 
Ижтимоий тараққиётнинг бу босқичи янги, Ўзига хос қонуниятлар асосида 
бориши турган гап.