Guliston davlat universiteti «kimyo» kafedrasi

Poliuretandagi izotsionat guruhini ochish va uni miqdoriy aniqlash

Poliuretanlarni bosh funktsional guruhi izotsionat guruhidir –N=C=O. Ularni poliuretanlarda ochish uchun n-dimetilaminobenzaldegid bilan rangli reaktsiyasidan foydalanish mumkin. Reaktsiya –N=C=O guruh uchun xos. Bu reaktsiyani olib boorish uchun 0,5 g sinalayotgan mahsulot 5-10 ml muzli sirka kislotasida xona haroratida eritiladi va hosil bo’lgan eritmaga 0,1 g n-dimetilaminobenzaldegid qo’shiladi.
20-30 daqiqadan keyin mahsulotda –N=C=O guruh bo’lsa, to’q sariq rang paydo bo’ladi. Agar mahsulot muzli sirka kislotada erimasa, biroz qizdirish mumkin; reaktiv eritma sovutilganidan keyin qo’shiladi.
Izotsionat guruhning miqdorini topish uchun hajmiy, og’irlik, potentsiometrik, kolorimetrik usullar taklif qilingan. Bu usullar asosida izotsioant guruhni aminlar bilan ta’sirlashishi natijasida almashgan mochevinani hosil bo’lishi yotadi:

Izotsionat guruhni aminlar bilan reaktsiyasidan hajmiy aniqlashlarda foydalanish mumkin. Mahsulotga amin qoldig’i bilan ishlov beriladi, keyin amin qoldig’i kislota bilan titrlanadi.
Aminni tanlashda quyidagilar e’tiborga olinadi:

1. 
   Reaktsiya tezligi (alifatik aminlar aromatik aminlarga nisbatan tezroq reaktsiyaga kirishadi; ikkilamchilari birlamchilarga nisbatan tezroq kirishadi);
   
2. 
   Amin bug’ bosimi pastroq bo’lishi lozim.
   

Aminlar ichida dibutilamin (reaktsiya 5-10 daqiqada tugaydi) tezroq reaktsiyaga kirishadi; dietilamin 30 daqiqada; butilamin 45 daqiqada. Lekin aminlarga nisbatan ammiak izotsionatlar bilan tezroq reaktsiyaga kirishadi. Izotsioanat guruhni hajmiy aniqlashda ammiakdan foydalanishning bir qancha afzalliklari bor: aniqlash tez bo’ladi, reagent arzonroq. Ammiakning ortiqcha miqdori HCl kislota eritmasi bilan titrlanadi. Sarflangan ammiak miqdoriga qarab izotsionat guruhlarning miqdori topiladi. Ammiak izotsionat guruh bilan reaktsiyaga kirishib, almashgan mochevina hosil qiladi:

Kerakli reaktivlar: ammiakning atsetondagi 0,2 n eritmasi. Uni tayyorlash uchun 8 ml ammiakning suvli eritmasi (ρ=0.880g/sm³) 1000 mlli o’lchov kolbasiga solinadi va belgigacha atseton bilan suyultiriladi; xlorid kislota 0,1n eritmasi; atseton; metil qizili, 0,1% indikator eritmasi.
Ishni bajarish tartibi: 0,2-0.,5 gr namuna 250 mlli konik kolbaga solinadi va ustidan 25 ml atseton quyiladi. Hosil bo’lgan eritmaga pipetka bilan 25 ml 0,2 n ammiakni atsetondagi eritmasi solinadi. Kolba og’zi yopiladi va yaxshilab aralashtirilgach, 10 daqiqa xona haroratida qoldiriladi. So’ng ammiakning ortiqcha miqdori HCl 0,1 n eritmasi bilan indikator ishtirokida, barqaror qizil rang paydo bo’lguncha titrlanadi.
Parallel tarzda “bo’sh” tajriba olib boriladi.
Hisoblarni bajarish tartibi. Izotsioantlarni miqdori (%) quyidagi formuladan aniqlanadi:

Bu yerda V₁ – HCl 0,1 n eritmasining “bo’sh” tajribada titrlash uchun sarf bo’lgan miqdori, ml; V₂ - HCl 0,1 n eritmasining namunani titrlash uchun sarf bo’lgan miqdori, ml; K – HCl kontsentratsiyasini 0,1 n ga aniq keltirish uchun to’g’irlash koeffitsienti; g – namuna massasi, g; 0,0042 – 1 ml 0,1 n HCl eritmasiga to’g’ri keladigan izotsionat guruhlarining miqdori, g.