Guliston davlat universiteti kasbiy pedagogika fandan

 
2.  Ijtimoiy  tajriba  yoki  madaniyatni  maqsadga  muvofiq  pedagogik  tilga    o‘girilishi
. 
O‘qituvchi tomonidan  uzatilishi va o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirishiga imkon beruvchi omillar 
tizimiga pedagogik jarayon deb ataladi. 
Pedagogik  jarayonni  tashkil  etuvchi  muhim  komponentlar  sirasiga  uning  ishtirokchilari, 
maqsadi,  mazmuni  kiradi  Chunki  bu  tarkibiy  qismlar  (komponentlar)siz  ta’lim-tarbiya  va 
rivojlanish jarayoni meyorida kechishi mumkin emas. 
Demak,  pedagogik  jarayonda  o‘quvchi  bilimi,  va  shaxsiy  fazilatlaridagi  o‘zgarishlar  bosh 
ko‘rsatkich  hisoblanadi.  Shuning  uchun  ham  kasbiy  ta’lim-tarbiya  ishi  shunday  tashkil  etilishi 
zarurki,  unda  imkon  qadar  belgilangan  maqsadga  erishilsin,  buning  uchun  empirik  tasavvurlar  va 
hayotiy tajribalar bilan chegaralanib qolish kamlik qiladi. 
To‘laqonli  kasbiy  ta’lim  maqbul  vaqt  davomida  belgilangan  o‘quv  materialini  o‘quvchilar 
tomonidan  talab  darajasida  har  tomonlama  chuqur  va  puxta  o‘zlashtirilishini  ta’minlab,  jamiyat 
taraqqiyotiga  o‘zining  munosib  hissasini  qo‘shuvchi  yuqori  malakali,  keng  ixtisosli, 
raqobatbardosh  mutaxassis  kadrlar  tayyorlashni  anglatadi.  Bundan  kasb-hunar  ta’limining  aniq 
maqsadga  yo‘nalganligi  kelib  chiqadi.  Ana  shu  maqsadga  yo‘nalganlik  o‘z  navbatida  jamiyat 
taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, kasb-hunar ta’limi o‘ziga xos ijtimoiy vazifani 
bajaradi. 
Kishilik  jamiyatining  turli  tarixiy  davrlarida  kasb-hunar  ta’limining  maqsadlari,  mazmuni, 
hajmi, xarakteri, tashkil etish shakllari, amalga oshirish metod va vositalari turlicha bo‘lgan. 
Kasbiy  ta’lim  mazmunining  hajmi  kishilik  jamiyati  tajribalari,  madaniyati  ko‘lamiga, 
xarakteri esa uning darajasi, yo‘nalishi va eng avvalo jamiyat tuzilmasiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan 
jamiyat    maqsadi,  talab  va  ehtiyojlari,    orzu-  umidlariga  binoan  kasbiy  ta’lim-tarbiya  mazmuni, 
uning tarkibi va yo‘nalishi aniqlanishi kelib chiqadi. 
Kasbiy  ta’lim  jarayonida  o‘quvchilar  ta’lim  (o‘quv  materiali)  mazmunini  o‘zlashtiradilar. 
Bu mazmun qancha kam va tushunarli bo‘lsa, kasbiy ta’lim-tarbiya jarayoni ham unga mos holda 
qisqa  bo‘ladi.  Lekin  bu  jarayon  samaradorligi  aniq  boshlang‘ich  va  so‘nggi  holatiga  ko‘ra 
baholanadi. Umuman, ta’lim-tarbiya, shuningdek, kasb-hunar ta’limi jarayoni murakkab jarayonlar 
turkumiga mansubligi e’tirof etilgan. Chunki o‘quv  materialining o‘zlashtirilishini ta’min etuvchi 
psixik  jarayonlarni  bevosita    kuzatish  imkoniyati  mavjud  emas.  Ular  to‘g‘risida  o‘quvchilarning 
tashqi ko‘rinishlari (hatti -harakatlari) va natijaga binoan xulosa chiqarish mumkin xolos. Shuning 
uchun ham kasb-hunar ta’limining mohiyatini tushunish uning qonuniyatlari va qoidalarini bilishni 
talab etadi. 
Biz kasbiy ta’lim mazmuni deganda pedagogik tilda o‘z ifodasini topgan jamiyat to‘plagan 
tajribalarni  tushunamiz.  U  bir  paytning  o‘zida  ta’lim    maqsadlari,  o‘zlashtirish  obyekti,  ta’lim-
tarbiya  natijasi  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  Kasb-hunar  ta’limi  jarayonida  maqsad,  mazmun, 
o‘zlashtirish  qonuniyatlariga  mos  aniq  maqsadlar  shaklida  o‘quvchilar  oldiga  vazifa  sifatida 

---

 
65 
qo‘yiladi. O‘quvchilar vazifalarning mohiyatini anglab, unga mos   o‘quv-bilish faoliyatini amalga 
oshiradilar.  Natijada  o‘quvchilarning  ongli,  faol,  mustaqil  o‘quv-bilish  faoliyati  orqali  o‘quv 
materialini o‘zlashtirilishiga erishiladi. 
O‘qituvchi  o‘zlashtirish  qonuniyatlarini  bilish  orqali  o‘quvchilarning  o‘quv-bilish 
faoliyatlarini  boshqarish  imkoniyatiga  ega  bo‘ladi.  O‘zlashtirish  natijalari  esa,  o‘z  navbatida 
keyingi xatti-harakatlar xarakterini belgilaydi. Shunday qilib, kasb-hunar ta’limi o‘quvchilar oldiga 
ma’lum maqsadlarning qo‘yilishi bilan boshlanadi. Maqsadning qo‘yilishi va uning qabul qilinishi 
turlicha kechishi mumkin. Eng avvalo u diqqat-e’tiborini qaratish, eshitish, ko‘rish, ushlab ko‘rish, 
xatti-harakat  usullarini  bajarish,  ya’ni  idrok  (his)  etish  darajasida  amalga  oshiriladi.  Keyinchalik 
maqsadlar  murakkablashib,  turli  vazifalar,  savollar  ko‘rinishiga  ega  bo‘lib,  amaliy  xarakterdagi 
ijodiy  ishlarni  bajarish  darajasigacha  oshib  boradi.  Maqsadlarni  o‘quvchilarning  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  
yoki  bevosita  talabalar  ehtiyojlari,  ya’ni  materialning  yangiligi,  o‘quvchining  mustaqilligi,  o‘ziga 
bo‘lgan ishonchi kabilarni hisobga olgan holda qo‘yish zarur. 
Ta’limning keyingi bosqichi yangi axborotni idrok etish va mohiyatini tushunishni tashkil 
etishdir. Idrok etish turli yo‘llar bilan tashkil etiladi, unda avvalgi o‘zlashtirilganlarga tayanish va 
kelgusilariga    ishora  qilish  holatlari  bir  paytning  o‘zida  kechadi.  Bunda  yangi  materialni  tashkil 
etish turlicha: induktiv, deduktiv yoki traduktiv kabilar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. 
Keyingi  bosqich  idrok  etilganni  xotirada  saqlash,  yangi  axborotlarni  mustahkamlashdir. 
Lekin  o‘qituvchi  uchun  har  doim    o‘zlashtirish  jarayoni  qanday  kechayotganligini  bilish  muhim 
ahamiyat  kasb  etadi.  Buning  uchun  o‘z  navbatida  teskari  aloqani  amalga  oshirish  zarur.  Teskari 
aloqa  faqat    o‘qituvchiga  o‘zlashtirish  natijalarini  aniqlash  uchungina  emas,  balki  o‘quvchilar 
uchun o‘zini-o‘zi nazorat qilish, o‘qib-o‘rganishga nisbatan ongli munosabatda bo‘lish uchun zarur. 
Shuning uchun ham o‘zlashtirish natijasini nazorat qilish kasbiy ta’lim-tarbiya jarayonining muhim 
bosqichi sifatida e’tirof etiladi. 
Yuqorida zikr etilgan barcha bosqichlar birgalikda kasbiy ta’limning yaxlitligini ifodalaydi. 
Shuningdek, bu barcha bosqichlar ochiq- oydin o‘zini ko‘rsatadi, degan ma’noni anglatmaydi. Real 
ta’lim  jarayonining  u  yoki  bu  bo‘lagida  (bosqichida)  ular  o‘rin  almashishi  va  turli  darajada 
namoyon  bo‘lishi  mumkin.  Bu  holat  pedagogik  mantiqqa  tegishlidir.  Ta’lim  jarayonini  harakatga 
keltiruvchi  kuch    sifatida  jamiyatning  yuqori  malakali,  keng  ixtisosli,  raqobatbardosh  kadrlarga 
bo‘lgan  talabi  bilan  ularni  haqiqiy  tayyorgarlik  darajasi  orasida  ziddiyatlar  e’tirof  etilgan.  Bu  
ziddiyatli  holatni  harakatga    keltiruvchi  kuch  sifatida  barcha  ko‘rinishda  ta’lim  mazmunini 
o‘zlashtirish  va  o‘quvchini  shakllantirish  qonuniyatlari  hisobga  olingan  holda  amalga  oshiriladi. 
Demak,  kasb-hunar  ta’limida  jamiyat  talablari  asosiy  omil  hisoblanadi.  Ularsiz    kasbiy  ta’lim-
tarbiya  jarayoni  bo‘lmaydi,  bo‘lishi  ham  mumkin  emas.  Jamiyatda  yosh  avlodni  tayyorgarlik 
darajasiga qo‘yilgan talablar   kasbiy tayyorgarlik natijalarini baholash uchun o‘ziga xos meyor va 
mezon    vazifasini  o‘taydi.  Har  doim  ham    talab  bilan  tayyorgarlik  darajasi  bir-biriga  mos 
bo‘lavermaydi, bunday holat o‘z navbatida uzoq tarix davomida isbotlangan va muntazam ravishda 
rivojlanib  boruvchi  tajribalarni  tez  fursatlar  ichida  o‘rganish  mumkinligini  ko‘rsatadi.  Shuning 
uchun  ham  har  doim    zikr  etilgan  ziddiyatli  holat  kasb  ta’limini  harakatlantiruvchi  kuch  sifatida  
xizmat  qiladi.  Bu  ziddiyat  turlicha  shaklda  o‘z  ifodasini  topishi  mumkin.  Har  bir  shaxsga  kasbiy 
ta’lim berishda harakatga keltiruvchi kuch, bir tomondan unga qo‘yilgan talab, ikkinchi tomondan, 
undagi  imkoniyat  va  motivlar  orasidagi  ziddiyatlar  hisoblanadi.  Ma’lumki,  motivlarsiz  kasbiy 
ta’lim  jarayoni  amalga  oshmaydi.  Demak,  o‘quvchilarning  motivasiyasi  ziddiyatlarning  muhim 
komponentidir. 
Kasbiy  ta’lim  o‘qituvchi-o‘quvchi,  faol  o‘quv-bilish  faoliyati  hamda  ta’lim  mazmunining 
o‘zaro  ta’siri,  aloqadorligi  jarayonida  sodir  bo‘ladi.  Aynan  mana  shu  holat  ta’limning  ikki 
tomonlamaligi, ya’ni mazmuniy va jarayoniy jihatlarining yaxlitligini ko‘rsatadi. 
O‘zlashtirish  ilgarigi  tajriba  bilan  yangisini,  yangi  axborot  bilan  avval  anglangan 
axborotlarni  bir-biriga  qo‘shilishidir.  O‘zlashtirish  ijtimoiy  tajribani  shaxsiy  mulkka  aylanishini 
anglatadi.  O‘zlashtirish  tartibsiz  va  maqsadga  muvofiq  ravishda  amalga  oshirilishi  mumkin.  Agar 
katta  yoshlilar  bolalar  diqqat-e’tiborini  o‘ziga  tortib  ma’lum  obyekt  xususiyatlarini  tushuntirsa, 
maqsadga  muvofiq  o‘zlashtirish  jarayoni  kechgan  bo‘ladi.  Maqsadga  muvofiq  o‘zlashtirish  ham 
o‘z navbatida mustaqil va maxsus tashkil etilgan jarayonda amalga oshadi. 

---

 
66 
Psixologik jarayonlar: idrok etish, fikr yuritish, xotira va uning natijasi o‘laroq o‘zlashtirish 
ham ma’lum faoliyat ko‘rinishidir. 
Yetuk  psixolog  olim    L.S.  Vigotskiy  fikricha,  individning  mehnat  faoliyati,  eng  avvalo 
qurollarni  anglab,  jamoaviy  tajriba  to‘plash  natijasi  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  Bu  tajribani  yosh 
avlod tomonidan o‘zlashtirish doimo idrok etish orqali kechadi. Shunday qilib, ma’lum materialni 
o‘zlashtirish  shart-sharoitlari  va  vositasi  avvalo  tashqi  moddiy,  so‘ngra  ichki  (psixologik) 
faoliyatlarni birlashish (tutashish) joyida sodir bo‘ladi. 
Idrok  etish  har  qanday  o‘zlashtirishning  boshlang‘ich  va  zaruriy  sharti  hisoblanadi.  U  eng 
avvalo  moddiy  xatti-harakatlarda,  so‘ngra  esa  moddiylashtirilgan  tasvirlarda,  obyekt  sari  yoki 
belgilarda kechadi. 
Idrok  etish,  tasavvur  hosil  qila  olish  va  undan  bilim,  ko‘nikma  va  malaka  darajasiga 
rivojlantiriladigan  mazmunga  binoan  o‘zlashtirish  darajalari  farqlanadi.  Pedagogik  psixologiyada 
tushunchalar, ko‘nikma, malaka fikrlash usullari farqlanadi. Bu faoliyatning har bir turi o‘ziga xos 
o‘zlashtirish usullarini talab etadi.  
Bilimlarni  o‘zlashtirish:  dalillarni  idrok  etish,  fikrlash  va    xotirada  saqlash  jarayonida  
kechadi. Har qanday o‘zlashtirish jarayonining zaruriy komponenti xotirada saqlash hisoblanadi.  
Turli vaziyatlarda avval o‘zlashtirilgan bilimlarga tayanish xotirada ularni mustahkamlaydi. 
Bilimlar,  ma’lum  tartibga  solinsa,  boshqa  bilimlar    bilan  qonuniy  bog‘lansa,  tizimli  bilimning 
ma’lum  bo‘lagiga  aylansa  to‘laqonli  o‘zlashtiriladi.  Bunday  holda  material  hajmi  o‘zlashtirishga 
to‘siq  bo‘lmaydi.    Bilimlar  qancha  aniq  bo‘lsa,  sezgi  tajribalari  o‘zlashtirishga  asoslansa, 
ko‘rsatmalilikning roli shuncha ortadi. Sezgi organlari kancha chegaralangan, axborot mavhum va 
umumlashgan  bo‘lsa,  unga  mos  ravishda  o‘quvchidan  yuqori  darajadagi  umumlashtirish  va 
mavhumlashtirish  faoliyati  talab  etiladi.  Lekin  har  qanday  umumlashgan  faoliyatning  asosi  aniq 
dalil, tushuncha tizimidan tashkil topadi.