Guliston davlat universiteti jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat kafedrasi jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy fiziologik asoslari

Nazorat savollar
1. Gumoral nazariya
2. Geppokratni ta’limoti qanday bo’lgan.
3. Patalogik pratseslar to’g’risida nimani bilasiz.


2-savolning bayoni: Salomatlik va kasallik. Butunlay sog’lomlikda biz tirik organizmning turli organ va snstemalari funktsiyalariiing anchagina o’zgarib turishiki ko’ramiz, ma’lum sharontlarga karab bu funktsiyalar goh kuchanib, goh susayib, juda ham o’zgarib turishi mumkin.
Har bir organning talapgina o’z rezerv imkoniyatla-ri bor. Shunga muvofiq sog’lom organizm va uning ayrim organ qamda sistsmalari regulyatsiya qilish yo’li bilan o’z funktsiyasini keng darajada o’zgartirishi mumkin. Protsesslarni fiziolognk tartibga solib turish juda ham takomillashgan bo’lib, soglom organizmning turli organ va sistemalariga fiziologik chegara-da o’zgarib turadngan va o’zgaruvchi tashqn sharoitga qarab o’z funktsiyasini tezda moslash imkoniyatini beradi.
Butun organizm va uning ayrim organlari hamda maning bunday keng darajada moslashish xususiyati sa-lomatlikning asosiy belgisidir.
Bu masalada yurak va qon tomir sistemasi eng yaqqol misol bo’la oladi. Tinch xrlatda yurak o’rtacha tezlikda mnputiga 70—75 marta, qpsqargapda uning xar bpr ko-rinchasi o’rta hisobda minutiga 3,5 dan 6,5 l gacha qonni haydaydi. Muskul ishlaganda yurak qisqarishi minuti-ga 180—200 martagacha, yurakning sistolik hajmi 160—220 ml gacha, yurakning bir minutlik hajmi esa jismonan chiniqqan kishilarda 25—30 l gacha, ba’zi vaqtlarda — 40 l gacha etadi.
Bir butun organizmda yoki uning ayrim organ va si-stemalarida moslashish qobiliyati (adaptatsiyasi) bi-ror sababga ko’ra yo’qolsa yoki sustlashsa kasallik vu-judga keladi.
Patologik holat to’trisida I. P. Pavlov bunday de-gan edi: «Bu — organizmping qanday bo’lmasin favqu-lodda sharoit bilan yoki aniqrok. qilib aytganda, har kundagi sharoitning ortiqcha miqdori bilan uchrashi-shidir. Siz mexanik zarbaga, issiq yoki sovutsqa, patogen mikroorganizmlar tarafndan bo’ladigan hujumlarga va shunga uxshash sharoitlarning normadan oshib keta-digan darajadagisiga duchor bo’lasiz». I. P. Pavlov-ning fikricha, bunga javoban «organizmning bir butun sifatida birlashtiruvchi kuchn holdan toygunga qadar paydo bo’lgan buzilishlarni ma’lum bir darajada kompsnsatsiyalash qobiliyatiga ega bo’lgan fiziologik moslashish mexanizmlari ishga tushadi. Shunday qilib, kasallikning rnvojlanishiga organizm bilan uni o’ra-gan muhit orasidagi o’zaro munosabatlarning buzilishi sabab bo’ladi.
Odamning moslashish qobnliyati uni o’rab turgan o’zgaruvchan sharoitlarning talablariga, mos kelganda odam sog’lom hisoblanadi. Bu talablar odamning moslashish imkoniyatlaridan oshib ketsa kasallik ro’y beradi,- Mana shu sharoit kasallikning asosiy xususiyatlarini va uning mo-hiyatini eng mukammal ravishda ta’riflab beradi. Kasallik rivojlanishida organizmdagi hamma sistemalar faoliyatining xarakteri o’zgaradi, chunki kasal-likni paydo qiladigan agentlarga qarshi kurashga organizmning himoya kuchlari safarbar qilinadi va shu tarika kasallik natijasida yuzaga kelgan buzilishlarni bartaraf etish uchun fiziologik protsesslar ku-chayadi va o’zgaradi.
Yuzaga kelgan o’zgarishlar nerv sistemasi bilan umuman tartibga solinib turishi sababli ular bir-biri bilan uzvny bog’langan bo’ladi. Organizmda hamma, hatto kichik kasallik protsesslari ham ko’pmi-ozmi umu-mny o’zgarishlarni yuzaga ksltiradi. Bu umumiy o’zga-rishlar o’z navbatida mahalliy patologik protsessning kechpshiga ta’sir qnladi. Shuning uchun kasallnkni av-valgidek umumiy va mahalliy kasalliklar turlariga bo’lish noto’g’irdir; har bir kasallik barcha o r g a n i z m n i i g u m u m i y z a r a r l a n i sh i d i r, b u n d a o’ z g a r i sh l a r kasalllkning x a r a k-t e r i g a q a r a b k o’ p r o q (t a n l a n g a n x o l d a) u yoki bu organda joylashadi.
Demak, yuqorida aytilganidek, kasallik deb org a-nizm normal hayot faoliyatining buzi-l i sh i g a a n t i l a d i, b u b u z i l i sh k a s a l-l i k p a y d o q i l u v ch i i ch k i v a t a sh q i q i -tiqlagichlari t a ‘ s i r i n a t i j a s n d a yu z a-ga ksladi. Bu qitiqlagichlar e s a orga-n i z m n i n g moslzshish qobilnyatn, mehnat qilish va himoya kuchlarini cheklabqo’ya-d i.
Kasallik davrlari. Kasallikning rivojlanishida quyndagi davrlarnn ko’rsatib o’tish mumkip: a) yashprni yoki latsnt (inkubatsion) davr; b) prodromal davr;
v) oxirgi bosqich —kasallikning tamom bo’lish davri;
g) sog’anish davri (rekonvalestsentsiya).
1. Kasallikni keltirib chnqaradigan birorta ta’-sirga javoban organizmning reaktsiya berishi paytini kasallikning boshlanishi dsb hisoblash kerak. Bu re-aktsiya kasallik simptomlarisiz ma-lum bir vaqtgacha yashirin ravishda o’tishi mumkin. Kasallikni keltirib chiqaradigan agentlar ta’sirining boshlanishi bilan kasallnk holatining yuzaga kelishi orasidagi davr ya sh i r i n davr yoki kasallikning latent dav-Rqi deb ataladi. Bu davr bir necha sekunddan bir necha oilar mobaynida, hatto bir qancha yillar davom etishi mumkin. Infektsion kasalliklarda u inkubatsion davr deyiladi.
Har bir kasallikning yashirin davrini bilish ka-sallik tarqalishining oldini olish va davolash tad-birlari uchun ham katta ahamiyatga ega,
2. Yashirin davrdan kenin ba’zan kasallik ro’y-rost va tez rivojlanadigan simptomlar bilan yuzaga keladi. Ba’zi bnr hollarda kasallik asta-sekin boshlanib, dastlab zimdan va tobor.a ro’y-rrst ifodalangan simp-tomlar bilan kechadi.
Boshlanayotgan kasallikning birinchi belgilari paydo bo’lish vaqtidan tor-tib, to kasallik simptomlarining bu-tunlay rivojlanishiga qadar bo’lgan davr prodromal davr deb ataladi. Ba’-zan prodromal davrning belgilari muayyan xarakterga ega bo’lmaydi: umuman odan bo’shashadi, harorati bir oz ko’tarnladi. Boshqa xollarda esa bu belgilar shu ka-sallik uchun xos bo’lgan xarakterga ega bo’ladi, ya’ni kasallik turini belgnlash oson bo’ladi.
3. Prodromal davrdan keyin kasallik barcha belgi-larining avj olish davri boshlanadi, bu — kasallik-nimg kechish davri deb ataladi. Kasallikning kechish davrida uning eng xarakterli xususiyatlari ashjlanadi.
4. Kasallikning kechish davridan keyingi bosqich — uning s o g’ a y i sh davridir. Sogayish davriga teelik bilan o’tish krizis deb ataladi. Boshqa hollarda kasallik kechishining oxirgi bosqichi sog’ayish davriga asta-sekin o’tadi, buni lizis deb ataladi. Qasallik o’tkir yokn surunkali (xronik) kechish mumkin. Utkir kasallnknit surunkali kasallikdan eng muhim farki shuki, o’tknr kasallikning hamma belgilari muayyan vakt ichida ro’y-rost ifodalanadi va pirovardida io’-, qoladi. Kasallikning surunkali kechishi, odatda, orga-nizmda kasallik qo’zg’atuvchisining uzoq vaqt saqlaii-shiga bsg’liqdir. Surunkali kasallik uchun faqat uzots vatst kschish xarakterli bo’lmasdan, balki kasallikka xos bo’lgats pasaygan, ba’zan hatto sog’aygandek bo’lgan davrlar bilan kasallikning birdaniga avj olib ogir-lashish davrlarining navbatlashib turnshi juda xam xarakterlidir.
Kasallik har xil tugallanadi: odam butunlay so-g’ayib ketadi, odam sog’aysa ham asoratlar qoladi, organlarda turli turg’un patologik o’zgarishlar paydo bo’ladi, odam o’lib qolishn ham mumkin.
Kasallik hech qanday iz qoldirmasdan yo’qolib ket-ganda tamoman sogayish deyiladi. Bunda organizm go’yo kasallikdan avvalgi holatga qaytgandsk bo’ladi.
Kasallik tamomila yo’qolishi mumkin, lskin shunda ham biror organda asorat qolishi mumkin. Bu asorat-lar ko’pincha o’tib ketishi mumkin. Ba’zan esa kasallik-dan kepin kolgan asorat og’irlashishi mumkin.
Ulim — kasallikning eng ogir oqibatidir U m u-mip o’lim deb, organizmning hayot uchun eng zarur bo’lgan funktsiyalarining to’x-t a b q o l i sh i g a a y t i l a d i. • Bunda hayot protses-lari asta-sekin susayadi. Eng so’ngti nafas yoki yurak-ning eng oxirgi qistsarishini o’lim momenti deb hisob-lash kerak. Ulim uzoq yoki qisqa muddatln a g o n i ya-dan ksyin (agoniya — grekcha «kurash» demakdir) yuz beradi.
Agoniya vaqtida es-hush yo’qoladi, bemor to’xtab-to’xtab talvasa bilan nafas oladi, tomir urishi ko’pin-cha qo’lga unnamaydi, reflekslar yo’qoladi.
K l n n i k o’ l i m — hayotning tashqi belgilari hi-soblangan nafas olish va yurak urishining to’xtashidir. Bu bosqich juda qisqa— 4—6 minut davom etadi, biroq bu davrda hayotip funktsiyalarni reanimatsiya (re — yan-gidan, opimare — tirnltirish) yordamnda tiklasa bo’la-di. Bu muddatdan kechiktirilsa, to’qimalarda qaytmas o’zgarishlar yuz beradi, bunda klinik o’lim biologik yoki haqiqiy o’limga o’tadi.