Guliston davlat universiteti fizika matematika fakulteti

Kasbiy sohalarda “Elektron jadvallar moduli” mavzularning

qo’llanilishi

№	Kasbiy sohalar	Microsoft Excel dasturining qo’llanilishi
1	Sanoat	Dasturdan sanoatda kompyuter texnologiyalarini qo’llash, hisob-kitob ishlarini bajarish, sanoat detallariga mos jadvallar bilan ishlash, mahsulot tayyorlash texnologiyasini dastur funktsiyalaridan foydalanib o’rganish kabi amaliy ishlarni bajarish
2	Transport	Transportlar harakati jadvali, yuk tashish masalalari, eng kam harajat qilgan holda eng ko’p foyda olish, yo’lovchilar tashishdagi harajat kabi jadval usuli bilan hal qilinadigan masalalarni echish.
3	Qishloq va o’rmon ho’jaligi	Qishloq ho’jaligidagi mahsulotlarni etishtirishda unumdorlik, tadbirkorlik, boshqaruvchilik, ozuqa resurslaridan unumli foydalanish masalalari, daraxtlarni etishtirish va parvarishda amal qilinadigan tadbirlar haqidagi amaliy masalalarga jadvallar tuzish va hisob ishlarini olib borish

4	Iqtisodiy va ijtimoiy	Bank ishlaridagi hisoblar, jadvallar, moliyaviy masalalar, tadbirkorlik ishlari masala-lari, huquqiy idora ishlaridagi boshqarish masalalari, statistik masalalarni tahlil qilish, jadvallar asosida masalaning grafik holatini tasvirlash kabi amaliy vazifalarni bajarish
5	Ta’lim	Ta’limni boshqarish, dars jadvallari tuzish, o’quvchilar-ning bilimlari baholash, o’zlashtirish ko’rsatkichlarini aniqlash, turli xil matematik formulalar yordamida amaliy masalalar modelini tuzib, ularni dastur yordamida hal qilish masalalarida keng foydalanish. Ma’lumotlar bazasi sifatida qo’llash. Testlar tuzish va o’tkazish.
6	Aloqa	Xizmat ko’rsatish turlariga doir masalalarni hal qilish, abonentlik xizmatlari va turli xil tariflarni hisoblashda bu dasturdan foydalanish.
7	Qurilish	Muhandislik ishlarida uchraydigan jadvallar bilan ishlash, turli xil loyihalarning hisob ishlarini bajarish va diagrammalar tuzish. Matematik, statistik funktsiyalarni qo’llagan holda amaliy masalalarning echimlarini topish.
8	Uy joy va komunal ho’jaligi	Uy-joy va kommunal ishlarida bajariladigan hisob-kitob ishlari, turli to’lov xizmatlarini hisoblash, jadvallar asosida to’lov xizmatlarini statistik tahlil qilish va diagrammalarini hosil qilish.
9	Sog’liqni saqlash	Dori-darmonlarni tayyorlash, sotish va ularni ishlatish bo’yicha hisob-kitob ishlarini bajarish, narxlar pereyskurantini hisoblash ishlarini bajarish, parxez masalasiga oid jadvallarni hosil qilish.
10	Madaniyat va sa’nat	Madaniy va ma’rifiy ishlarni rejalashtirish, o’tkazish vaqtlarini belgilash, tomoshabinlarni kinoteatrlarga tushish jadvallarini tahlil qilish, chipta narxlari va undan kelib chiqadigan foyda, xarajatlar mablag’larini hisoblash masalalarida foydalanish.

11

Savdo, umumiy ovqatlanish va hizmat ko’rsatish

Savdoni tashkil etish va boshqarish, undan olinayotgan foyda, xarajat, soliq tizimi bilan bog’liq bo’lgan masalalar, narxlarni tashkil qilish, ovqatlanish xizmatlari(menyu)ni ishlab chiqish, mahsulotlarni ishlatish va ulardan foydalanish masalalari bo’yicha hisob ishlarini bajarish.

Kasbiy foaliyat sohalarining har biri kichik mutaxassisliklarga bo’lingani uchun MS Excel dasturini ayrim faoliyat sohasi uchun professional darajada o’rganishni toqazo etadi.

Misol tariqasida bo’lg’usi soliqchi, iqtisodchi va bankirlar, ishbilarmonlik, tadbirkorlik va fermerlik faoliyati bilan ish yurituvchilarni keltirish mumkin. Ular bu dasturlardan foydalangan holda amaliy masalalar echishlari mumkin. Quyidagi amaliy masalani ko’rib chiqamiz.
Masala. Kombinatga 1 m gazlama ishlab chiqarish 90 so’mga tushadi. Agar kombinatga 1 m gazlamadan demping natijasida tashqi bozorda 2%, ichki bozorda 2,5% foyda olsa, 1355 m gazlamadan tashqi va ichki bozorda olingan foydani taqqoslang.
Bu masalani Microsoft Excel dasturidan bajarish tartibi:

1. 
   Microsoft Excel dasturini ishga tushiring.
   
2. 
   Kerakli formatlash holatiga o’tkazing.
   
3. 
   Jadvallarni bezash ishlarini bajaring.
   
4. 
   Masalaning matematik modelini tuzing.
   
5. 
   Har bir yacheykaga mos ravishda model elementlarini va formulalarini kiriting.
   
6. 
   Dasturning mantiqiy funktsiyalaridan foydalangan holda masalani hal qiling.
   
7. 
   Tashkil etilgan jadval asosida diagramma tuzing.
   

Amaliyotda qanday bajarilishni yuqoridagi tartib asosida amalga oshiramiz.

1. 
   Dasturni ishga tushirish uchun
   

Pusk – Programmo’ - Microsoft Excel buyruqlarini bajaring.
Microsoft Excel dasturi oynasidagi gorizontal menyu qatoridan Формат- Ячейки buyrug’ini tanlang. Hosil bo’lgan darchadan общий (Umumiy) формат turini tanlang va OK tugmasini bosing.
Siz uchun kerakli yacheykalarni faollashtiring (yacheykalarni qora konturga oling) va formatlash uskunalar panelidagi Границы piktorgammasini tanlab undagi G’uskunasini tanlang. Bundan tashqari siz yacheykalarning kengligi ham yacheyka chegarasi ustiga keltirib o’zgartirishingiz mumkin.

2. 
   quyidagi matematik model asosida ish olib boramiz A1 – yacheykaga «Gazlama ishlab chiqarish narxi»; V1 yacheykaga «Tashqi bozordagi foyda foizi»;
   

S1 yacheykaga «Ichki bozordagi foyda foizi»; D1 yacheykaga «Ishlab chiqarilgan mahsulot»;
E1 yachekaga «Tashqi bozordagi foyda A2*V2G’100»;
F1 yacheykaga «Ichki bozordagi foyda A2*S2G’100» kabi yozuvlarni kiriting.

3. 
   A2dan o’2 gacha bo’lgan yacheykalarni son qiymatlari va formulalarini kiriting.
   

Yuqoridagi ma’lumotlar kiritilib bo’lingandan so’ng V3 va S3 yacheykalarga mos ravishda qE2*D2 va qo’2*D2 formulalarni kiriting. Shundan so’ng D3 yacheykaga mantiqiy funktsiyadan foydalanib bu ikkala bozordagi foydalarning ko’pini chiqarishimiz kerak. Shuning uchun quyidagi ishlarni amalga oshiramiz. Standart uskunalar panelidagi G’ funktsiyalar ustasi piktogrammasidan foydalanib muloqat darchasi ochiladi va undan «Логические» turi tanlanadi va
«OK» tugmasi bosiladi. So’ng «ЕСЛИ» funktsiyasidan foydalanib,
= Если( В3>С3, В3, С3) formulasini kiritamiz.
Yuqoridagi ishlar bajarilgandan keyin kiritilgan ma’lumotlaringiz quyidagi ko’rinishni oladi.

4. 
   Jadvalning diagrammasini hosil qilish bo’yicha quyidagicha ish bajariladi. Yaratilgan jadval faollashtiriladi va master diagramm (diagramma ustasi) ishga tushiriladi, undagi diagramma turidan "гистограмма" tanlanib, "далее" tugmasini bosing, keyingi ko’rinishdagi muloqat darchalaridagi savollarga javob berganingizdan so’ng quyidagi diagramma hosil bo’ladi.
   

Bu ishlarni bajarish jarayonida talabalar o’z sohalarida amalga oshirishi kerak bo’lgan ko’nikmalar bilan birga u quyidagi tushunchalarni ham o’zlashtirilgan bo’lishi taqozo qilinadi. Bular Demping, tashqi va ichki bozor, foyda kabi tushunchalardir.

Microsoft Excel dasturini qo’llanilishini tahlili shuni ko’rsatdiki, bu dastur iqtisodiy masalalarni hal qilishda muhim o’rin tutar ekan.
Shunday masalalar sirasiga chiziqli dasturlash masalalari kiradi. Chiziqli dasturlash masalalarini echishning bir necha usullari mavjud bo’lib, ular Excel dasturida Solver (Поиск решения) buyruq darchasi orqali amalga oshiriladi.
Mahsulot tashishning optimallashtirish masalasi.
M ta ombordan N ta iste’molchiga eng kam (minimal) xarajat qilib, mahsulot etkazib berish talab qilinadi. X_ij bilan i-ombordan j-chi iste’molchiga
etkaziladigan mahsulot miqdorini belgilaymiz. P_ij - i-ombordan j-chi iste’molchiga bir o’lchov birligidagi mahsulot tashish uchun ketadigan sarf-xarajat bo’lsin. Biz bu erda Q_min = P_ijX_ij maqsad funktsiyasining minimumini topish masalasiga keldik.
Bizning misolimizda 4 ta ombordan 5 ta iste’mol punktiga mahsulot etkazish talab qilingan bo’lsin.

Sarf-xarajatlar deb nomlangan jadvalni to’ldiramiz, bu jadvalga R_ij larni kiritamiz.

Bu jadvalni hosil qilish quyidagi tartibda amalga oshiriladi.

1. 
   B5:J5 diapozonni faollashtiriladi va gorizontal uskunalar panelidagi G’ piktogrammasini ishga tushirib jadval yacheykalari birlashtiriladi.
   
2. 
   Unga «Sarf xarajatlar jadvali» nomli ma’lumotni kiriting.
   
3. 
   B6 - yacheykaga «Omborlar Iste’molchi» matnini kiriting, bu yacheykadagi Omborlar matnini foallashtiring. So’ng «Формат» menyusidan
   

«Ячейки» buyrug’ini tanlab, undagi yozuvning «Нижний индекс» parametrini o’rnating.

4. 
   Xuddi shunga o’xshash, «Iste’molchi» yozuvini belgilab olib, «Формат»-
   

«Ячейки» buyrug’ini tanlab «Верхний индекс» parametrini o’rnating.

5. 
   В6 katakni diagonal bo’yicha ikki qismga bo’lish uchun «Вид» ->