Darsning maqsadi. O`quvchilarga molekulyar - kinetik nazariya haqida tushuncha berish‚Broun harakati haqida tasavvur hosil qilish.
Ta`limiy: O`quvchilarga mavzuni ilmiy jihatdan yoritish.
Tarbiyaviy: O`quvchilarda milliy g`oya mafkurasini shakllantirish.
Rivojlantiruvchi: O`quvchilarda mustaqil fikrlashni shakllantirish.
Tayanch so`zlar:zarralarning tartibsiz harakati va o`zaro ta`sirlanishini‚ Broun harakatini.
Dars jihozlari:Broun harakati tasvirlangan slayd‚ kodoskop‚ stakan va suv. Darsda foydalaniladigan metodlar: “Muammoli vaziyatni o`rganish” interfaol metod.
Dars rejasi. Tashkiliy qism-5 minut.
Yangi mavzuning bayoni-25 minut.
Yangi mavzuni mustahkamlash – 12 minut.
Uyga vazifa berish – 3 minut.
Darsning borishi 1.Tashkiliy qism.O`qituvchi o`quvchilarga 9-sinfda fizika darslarida‚ jumladan‚ fizikaning “Molekuyar fizika va termodinamika “ bo`limida nimalar o`rganilishi haqida ma`lumotlar beradi. Shundan so`ng dars mavzusini o`tishga tayyorgarlik ko`radi.
Yangi mavzuning bayoni. O`quvchilarga yangi mavzuni tushuntirishdan oldin “muammoli” vaziyat hosil qilinadi. Ularga modda tuzilishining blok 3minutda chizib berish vazifasi topshiriladi. So`ngra o`qituvchi o`quvchilarning chizganlarini to`ldirib quyidagi ko`rinishdagi modda
tuzilishining blok sxemasini chizadi va tahlil qilib beradi.
Shundan so`ng o`qituvchi modda tuzilishining molekulyar-kinetik nazariyasida asoslangan omillar tushuntiriladi.
Moddalar zarralardan tashkil topgan.
Zarralar xaotik harakat qiladi.
Zarralar o`zaro ta`sirlashadi.
O`quvchi darslikdagi 1-rasmda ko`rsatilgan tajribani o`quvchilarga namoyish etib‚ uning mohiyatini o`quvchilardan so`rab umumlashtirib beradi.
Diffuziya hodisalari turli moddalarda sodir bo`lishi hamda buning asosiy sababi moddalarning zarralardan tashkil topganligi‚ ular xaotik harakat qilishi va o`zaro ta’sirlashishi buning isboti ekanligi tushuntiriladi.
Ingliz botanigi R. Broun 1827-yilda mikroskop orqali zarralarning to`xtovsiz va tartibsiz harakatini kuzatgan.
Zarralarning xaotik harakati R. Broun tomonidan kashf etigani uchun u Broun harakati deb ataladi.
Broun harakatini Y. Perren mukammal o`rganib chiqdi. O`qituvchi darslikda bayon etilgan ma`lumotlarga qo`shimcha ravishda Broun harakatini kuzatish va bunday harakatning sabablari haqida quyidagilarni ham o`quvchilarga havola etish tavsiya etiladi.
Broun harakatini kuzatish uchun suvda erimaydigan gummigut bo`yog`ining zarralaridan foydalanish mumkin.Bu zarralar tinimsiz tartibsiz harakat qiladi. Temperatura ko`tarilgani sari bu harakat yanada jadallashadi. Broun harakatini gazda ham kuzatish mumkin. Havoda muallaq holda yurgan chang yoki tutun zarralari xaotik harakat qiladi.
Hozirgi vaqtda “Broun harakati” tushunchasi kengroq ma`noda ishlatiladi. Masalan‚ sezgir o`lchov asboblari strelkalarining titrashi Broun harakati hisoblanadi. Bu harakat asbob detallari atomlarining va atrofdagi muhit atomlarining issiqlik harakati tufayli yuz beradi.
Broun harakatining sabablarini molekulyar-kinetik nazariya asosidagina anglab yetish mumkin.Zarralarning tartibsiz harakat qilishiga sabab shuki‚ molekulalarning zarraga beradigan zarblari bir birini kompensatsiyalamaydi. Molekulalar harakati xaotik bo`lgani sababli‚ ularning Broun zarrasiga beradigan impulse‚ masalan‚ o`ngdan va chapdan beradigan impulslari bir xil bo`lmaydi. Shuning uchun Broun zarrasining harakatini o`zgartirishga sabab bo`lgan natijalovchi bosim kuchi noldan farq qiladi. O`rtacha bosim gazda ham ma`lum qiymatga ega. Biroq hamisha o`rtacha qiymatda arzimagan darajada bo`lsa ham farqlar bo`lib turadi.
Jismning yuzi qanchalik kichik bo`lsa‚ unga ta`sir qiluvchi bosim kuchining qiymati qiyosan shunchalik ko`p o`zgaradi. Masalan‚ zarra sirtining yuzi molekulaning bir necha diametri kattaligida bo`lsa‚ unga molekula urilganda ta`sir etuvchi kuch noldan farqli biror qiymatga qadar sakrab o`zgaradi.
Broun harakatining molekulyar-kinetik nazariyasini 1905-yilda
A.Eynshteyn yaratdi. Broun haraklati nazariyasini yaratilishi va uni fransuz
fizigi J. Perren eksperimentda tasdiq etish natijasida molekulyar kinetik nazariya zuil-kesil g`alaba qozondi. Broun zarralari suyuqlik yoki gazda molekulalarining xaotik harakatida qatnashishi isbot etiladi.
