Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

4. S i n e k d o x a y o’ l i b i l a n ma’noning ko’chirilishi (yunoncha: synekdoche – “birga anglamoq”, “qo’shib anglamoq”). Bunday ko’chirilish nomlanayotgan predmet yoki hodisalarning miqdor belgilariga tayanadi:
a) butunning nomi qismga ko’chiriladi: qo’l (butun) - qo’l (qism – «barmoq» ma’nosida: Besh qo’l barobar emas), bosh (butun)- bosh (qism-«miya», «aql-xush» ma’nolarida: ToІning ko’rki tosh bilan, odamning ko’rki bosh bilan);
b) qismning nomi butunga ko’chiriladi: olma (qism-«meva»)- olma (butun – daraxt: olma gulladi), eshik (qism – «uyning eshigi», «hovlining eshigi») – eshik (butun – «uy», «hovli»: Eshigimda juda ko’p odamlar ishlagan. O.), tirnoq (qism) – tirnoq (butun – «bola», «farzand»: Sizga oІir. Peshanangizga tirnoq bitmadi. Ko’nglingiz yarim. R.F.), tuyoq (qism) – tuyoq (butun – "uy hayvoni", "mol": Nikolay zamonida ostonam tuyoq ko’rmagan. O.).
Nazorat savollari:

1. 
   Leksik polisemiya nima?
   
2. 
   Leksik monosemiya nima?
   
3. 
   Ma’no taraqqiyotining qanday yo’llari bor?
   
4. 
   Metofora usulida ma’no ko’chishi nima?
   
5. 
   Metonimiya usulida ma’no ko’chishini tushuntiring?
   
6. 
   Vazifadoshlik asosida so’z ma’nosinining ko’chishi nima?
   
7. 
   Sinekdoxa hodisasi nima?
   

4-savolning bayoni:
Ma’noning kengayishi – leksemaning ma’no hajmida tor ma’nodan keng ma’noga qarab siljishning yuz berishi. Masalan, yaylov so’zi dastlab "toІning tepasidagi o’tloq"ni ifodalagan: qadimgi turkiy tilda yay (yay) so’zi "yoz"ni, yaylag’ so’zi esa "yozlaydigan joy"ni anglatgan (45,226-227). Chorvadorlar yoz payti molni toІning tepasidagi o’tloqlarda ("yaylag’"da) boqishgan, qishda esa "yaylaІ"dan "qishlaІ"ga tushib yashashgan. Hozirgi paytda yaylov so’zi faqat toІning tepasidagi "mol boqiladigan o’tloq"ni emas, balki umuman "mol boqiladigan maydon"ni anglatadi, bunday maydon toІning tepasida ham, dasht-adirlarda va hatto pasttekisliklarda ham bo’lishi mumkin. Bunday ma’no kengayishi qishloq so’zining semantikasida ham sodir bo’lgan: u dastlab "qish faslida yashaydigan joyni"ni anglatgan, hozir esa umuman "aholi yashaydigan punktning bir turi" ma’nosini ifodalaydi