Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

Aralash aloqali murakkab qo’shma gap. Aralash aloqali murakkab qo’shma gap teng aloqali komponentlar va ularga tobe bo’lgan komponentlar birikuvidan tuziladi.M.: Kattalar qancha ishlasa, bolalar ham shuncha ishlar edi, biroq xo’jayin bolalarga kam haq to’lardi.
O’zga gap. So’zlovchi (muallif)ning biron bir shaxs fikri(gapi)ni o’z nutqi ichida keltirishi o’zganing gapi deyiladi.
O’zganing gapi turli shaklda ishlatiladi. Bo’larning asosiy ko’rinishi ikki xil: 1) Ko’chirma gap; 2) O’zlashtirma gap.
Ko’chirma gapda bayon qilingan fikrnigina bildirmay,balki hali ifoda etilmagan, fakat o’ylangan –taxmin qilingan fikrni ham bildirishi mumkin. Shuning uchun bu holda muallif gapining kesimi o’yladi, dedi ichida, dedi o’ziga-o’zi, kabi shaklida ifodalaniladi.
Bayon qilingan fikrni ifodalovchi ko’chirma gaplar fikrning tenglovchiga qaratilganini ko’rsatsa, bayon qilinmagan fikrni bildiruvchi ko’chirma gapda fikr so’zlovchining o’ziga qaratilgan bo’ladi. «Nahotki rost bo’lsa!-dedi ichida yigit.-Demak, kishining qo’li uzun bo’lsa, olmani o’sha uzadi, debdi-da do’stim».
Ko’chirma gapda ba’zan biror predmetning «gapi» ham ko’chirilib berilishi mumkin.Bu holat asosan poetik asarlar uchun xos: Paxta dedi kulib tovlanib: Sevgan kishi meni maqtasin.
Ko’chirma gapning o’rni uslubiy talablarga muvofiq turlicha
( muallif gapidan keyin, undan oldin, uning o’rtasida, uning har ikki tomonida) bo’ladi. Masalan: Sayramov cholni... sekin quchoqlab : « Hali ko’nglingiz g’unchaday yosh, bilaman,» -dedi.
«Juda to’g’ri hak, gap,-dedi Boltaboev,- hamma yutuqlaringiz birlik orqasidan kelayotir»
O’zlashtirma gap. Ko’chirma gapning muallif tomonidan mazmuni saqlangan holda shaklan o’zgartirilib berilishi o’zlashtirma gap deyiladi. O’zlashtirma gap o’zga gapning yana bir ko’rinishidir.Bunda o’zgalar fikrining asosiy mazmuni saqlangan holda, kesimning gramatik xususiyatlari o’zgartirilib beriladi.Komiljon kitob kishini ko’p narsaga o’rgatishini aytdi.Mazkur o’zlashtirma gapda tubandagi ko’chirma gap mavjud : «Kitob kishini ko’p narsaga o’rgatadi»,-dedi Komiljon.
Ko’chirma gap ,o’z sostavida nechta gap borligidan qat’y nazar o’zlashtirma gapga aylantirilganda sodda gap holiga keltiriladi.
O’zlashtirma gapda muallif gapining bosh bo’laklari saqlangan holda (ba’zan ikkinchi darajali bo’laklar ham saqlanadi) ko’chirma gap birikmali to’lduruvchiga aylanadi. M.:«Har soatni g’animat bil », dedi Sakson ota.. Sakson ota har soatni g’animat bilish kerakligini aytdi.
Mazmun tugalligi, tuzilish, bog’lanish vositalari, ohang va uslub jihatdan o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan nutq parchasi matn deyiladi.
Matn ikki turli bo’ladi :makromatn va mikromatn .
Makromatn matnshunoslikning o’rganish ob’ekti hisoblanadi.Yozilgan yoki bosilgan, aytilgan nutq, kitob, gazeta, jurnal va shu kabilarning rasm, jadval, bezaklardan boshqa qismi, rasmiy xujjatlarning sharh va izohlardan boshqa qismi, musiqa asarlariga asos bo’lgan so’zlar, she’rlar makromatnning ko’rinishlaridir .
Mikromatn tilshunoslikning o’rganish ob’ekti sifatida gapdan katta yuqori darajadagi sintaktik birlik, murakkab sintaktik butunlik, supersintaktik butunlik sifatida qaraladi.
Mikromatn yoki supersintaktik butunlik (SSB) semantik bir butundir. Bu ,birinchi galda, uning mavzusi – mazmuni)ning umumiyligida o’z ifodasini topgan. SSB mavzusi bir butun SSB mazmunining yadrosidir, markazidir. SSB tarkibidagi har bir keyingi gap kommunikativ planda oldingi gapga tayanadi, jumla mazmunini ma’lumdan yangiga rivojlantiradi. Natijada jumlalar o’rtasida tema-rema zanjiri hosil bo’ladi . SSB tarkibidagi jumlalar nafakat mavzu umumiyligi va kommunikativ progressiya asosida,balki uning bir butunligini ta’minlaydigan turli xil tashqi signallar orqali ham bog’lanadi.Tashqi signallar sifatida olmoshlar, ayrim ravishlar, takror zamon shakllari SSB hosil qilish funktsiyasini bajaradi.
Nazorat savollari va topshiriqlari.