|
Nopredikativ aloqa. So’z birikmasi hosil qiluvchi aloqa nopredikativ aloqadir. Bu aloqa aniqlovchi-aniqlanmish,to’ldiruvchi - to’ldirilmish orasidagi hamda hol va hollanmish orasidagi aloqalarda o’z ifodasini topgan bo’lib, so’z birikmasining turli tiplarida namoyon bo’ladi.
*Sintaktik aloqa komponentlarning o’zaro mazmuniy munosabatiga ko’ra ikkiga bo’linadi :
1) teng aloqa;
2)tobe aloqa.
Teng aloqa. O’zaro teng huquqli, bir xil sintaktik vaziyat – mavqedagi, bir xil so’roqqa javob bo’lgan bo’laklar, qismlar aloqasi teng aloqa deyiladi. Sodda gapdagi uyushiq bo’laklar, bog’langan qo’shma gap qismlari va bog’langan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap komponentlari, bir xil tipli ergash gaplar o’zaro teng aloqada bog’langan.
Tobe aloqa. Har xil, ya’ni biri hokim, ikkinchisi tobe sintaktik mavqedagi,biri ikkinchisini aniqlab, izohlab, to’ldirib keluvchi komponentlar o’rtasidagi aloqa tobe aloqa hisoblanadi.
5. O’zbek tilining qonun-qoidalari asosida ma’lum bir so’z yoki so’zlar guruhini bog’lab, ularni nutqning mustaqil (sodda, qo’shma gaplar va mikro matn) va nomustaqil xususiyatga ega bo’lgan birligi sifatida shakllantiruvchi va ularni bog’lovchi vositalar sintaktik aloqa vositalari hisoblanadi.
1)so’z o’zgartuvchi qo’shimchalar(kelishik, egalik, shaxs-son qo’shimchalari); 2)fe’l shakllarini yasovchi qo’shimchalar(-b, -ib, -gach,-guncha, -sa kabilar); 3)ko’makchilar(bilan, uchun, sari, sayin, kabi, haqida, to’g’risida, qaraganda kabilar), 4)yuklamalar.(-u, -yu, -da, -mi kabilar); 5)bog’lovchilar( va, ammo, yo, yoki, shuning uchun, chunki, go’yoki,ki kabilar); 6)olmoshlar(shu, u, ushbu,o’sha, ana shu, bunday, shunday, kim, nima, qaer kabilar); 7)payt, o’rin bildiruvchi so’zlar (paytda, zamonda, qaerda, o’sha erda kabilar); 8)modal so’zlar( zero, zotan, vaholanki, modomiki kabilar); 9)bog’lamalar( edi, ekan, emish, bo’lmoq, sanalmoq, hisoblanmoq, -dir, -man, -san kabilar); 8)tartib va intonatsiya (So’zlarning sintaktik aloqasi maxsus ko’rsatkichlar bilan ifodalanmaganda, ularning sintaktik aloqasida tartib bosh rolni o’ynaydi) kabilar ana shunday vositalardir.
6.Sintaksisning asosiy tekshirish ob’ektlari sintaktik qurilmalardir. Sintaktik qurilmalar mustaqil so’zlarning yoki gaplarning o’zaro erkin bog’lanishidan hosil bo’ladi. Lekin har qanday ikki yoki undan ortiq so’zdan tashkil topgan til birliklari sintaktik qurilma hisoblanavermaydi. O’rinbosar (qo’shma so’z), ishlab chiqarish birlashmasi (turg’un birikma), og’a-ini (juft so’z), misi chiqdi (frazeologik birlik) tipidagi bog’lanmalar lug’aviy birliklar, maktab tomon,dadam bilan, vatan uchun, aytib qo’ya qol kabi ifodalar so’z bilan ko’makchining yoki ko’makchi fe’lning qo’shilishidan hosil bo’lgan so’zning analitik shakllaridir. Yuqoridagilarning hammasi bir necha so’zlardan tashkil topgan bo’lsa-da, ular bo’laklarga bo’linmaydigan bog’lanmalar, so’z shakli holatidagi til birliklaridir. Sintaktik qurilmalar bevosita nutq jarayonida ma’lum grammatik qonun-qoidalar asosida hosil bo’ladigan, bo’laklarga bo’linuvchi bog’lanmalardir.
7. Sintaktik qurilmalar to’rt xil ko’rinishga ega: a)so’z birikmasi; b) sodda gap; b) qo’shma gap; s) matn(mikromatn).Shunga ko’ra sintaksis ham o’z ichida to’rtga bo’linadi:1)so’z birikmasi sintaksisi; 2) sodda gap sintaksisi; 3) qo’shma gap sintaksisi) 4) mikro matn sintaksisi.
8. So’z birikmasi sintaksisning gapning nominativ funktsiya bajaruvchi nopredikativ birligi hisoblanadi.
*Nutq jarayonida ikki yoki undan ortiq mustaqil til birliklaridan birining ikkinchisiga grammatik jihatdan tobelanib,uning ma’nosini aniqlab, izohlab, to’ldirib kelishi natijasida hosil bo’ladigan tushuncha ifodalovchi erkin birikma so’z birikmasi deyiladi.
* So’z birikmalari uch tomonlama, uch mezonga ko’ra tasnif qilinadi :
-tuzilishiga ko’ra;
-hokim komponentning ifodalanishiga ko’ra;
-tobe komponentning sintaktik vazifasiga ko’ra.
*So’z birikmasi tuzilishiga ko’ra ikkiga bo’linadi : a)sodda so’z birikmasi; b) murakkab so’z birikmasi .
Do'stlaringiz bilan baham: |
