|
Nazorat savollari:
1. Hozirgi tilimizdagi so`zlar asosan qanday belgi (me'zon)larga ko`ra turkumlarga guruhlanishini tushuntiring
2. Mustaqil so`z turkumiga xos bo`lgan umumiy katigorial grammatik ma'nolarni tushuntiring.
3. Yordamchi so`zlar qanday belgilarga ko`ra turkumlarga guruhlanishini toping.
4. Qaysi banddagi javoblar lug`aviy ma'nosini yo`qotib,ko`makchi,bog`lovchi yuklamaga aylangan?To`g`ri va to`liq javobni ayting.
A.Bilan,uchun,kabi,sari,sayin,o`zga,chunki.
V.Tomon,tashqari,beri,ko`ra,shuning uchun.
S.Bilan, uchun, kabi, sari, sari, sayin, yanglig, singari, doir,oid, chunki, va, goh, go`yo,-mi,-chi,dir.
D.Bilan, uchun, kabi, sari, sayin, kadar, o`zga, tufayli, boshqa, sababli,orqali, faqat, shuning uchun.
Adabiyotlar:
1. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Toshkent, 1980, 206-212.
2. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Toshkent, 1966, 189-194.
3. O`zbek tili grammatikasi. Toshkent, 1975, 53-124.
4. M.Mirzaev va boshqalar. O`zbek tili. Toshkent,1978, 76-82.
5. U.Tursunov va boshqalar. Hozirgi o`zbek adabiy
tili. Toshkent, 1992,
6. A.Xojiev. O`zbek tilida forma yasalishi. Toshkent, 1979.
7. " Hozirgi o`zbek adabiy tili"dan metodik ko`rsatmalar va konspektiv kurs. 3qism (Morfemika, so`z yasalishi, morfologiya) Toshkent, 1989.
8. E.Tojiev. O`zbek tili morfemikasi. Toshkent, 1992.
9. A.G`ulomov va boshqalar. O`zbek tili morfem lug`ati.Toshkent. 1977.
2- mavzu: Ot. Otning leksik- grammatik xususiyatlari
Mavzu rejasi
1. Ot va uning ma'no turlari.
2. Otning egalik kategoriyasi.
3. Otning kelishik ketegoriyasi.
4. Otning funktsional formalari.
Mavzuga oid tayanch atama va iboralar; ot, predmetlik ma'nosi, otning sintaktik vazifasi, otning predmetlik- grammatik ma'nosi, otning ma'no turlari, atoqli va turdosh otlar, kishi va narsa otlari, sanaladigan va sanalmaydigan otlar, aniq va mavhum otlar, yakka va to`da otlar, modda otlari, otlarda son kategoriyasi, grammatik va logik son, birlik va ko`plik shaklga ega otlar, faqat birlik shaklga ega otlar, otning egalik kategoriyasi, kelishik kategoriyasi, otning funktsional shakllari.
Predmetlik ma'nosini anglatib, son, egalik, kelishik kabi grammatik kategoriyalarga, turli ma'no va vazifa uchun qo`llanuvchi funktsional formalarga, shuningdek, o`ziga xos so`z yasalishi sistemasiga ega so`zlar ot deb yuritiladi.
Ot morfologiyada katta o`rin tutadi, chunki boshqa so`z turkumlari otning belgi xususiyatlarini ko`rsatadi. Jumladan, sifat otning belgisini, son miqdori va tartibini, fe'l harakatini bildiradi: katta bino, 3 – kurs, unta kitob, kitobni o`qimoq kabi.
Ot so`zning kim, nima, qaer olmoshlari balan munosabatdor bo`lishi, ya'ni gapda mutloq bosh bo`lak vazifasida kelishi ham uning muhim grammatik xususiyati hisoblanadi.
Predmetlik grammatik ma'nosini ifodalash bu logik tushuncha bo`lmay, grammatik hodisadir. Chunki bir-biridan ancha uzoq bo`lgan bir qancha tushunchani ifodalovchi so`zlar, masalan, inson, sigir, chumoli kabi tirik mavjudotlarni ifodalovchi , quyosh, osmon, tog`, suv kabi ob'ektiv borliqqa xos hodisalarni: paxta, sholi, bugdoy kabi usimliklarni, haratat, bilim kabi fikrda predmetdek tasavvur qilinadigan hodisa, xususiyat, munosabatlarni ifodalovchi tushunchalar, shuningdek, tepalik, pastlik, Guliston, Sirdaryo kabi o`rin-joy otlarining barchasi predmetlik grammatik ma'nosini ifodalab, xilma-xil logik tushunchalarni bitta grammatik ma'no atrofida umumlashtirib turadi. Demak, grammatik umumlashtirish logik umumlashtirishdan kengdir.
Otlarning ma'noga ko`ra turlari. Otlarni ma'nosiga ko`ra turlicha tasnif qilish mumkin: bunda otlarning grammatik xususiyatlarini aniqlashga xizmat qiluvchi semantik belgilar asosga olinadi:
bir turdagi predmetlarning umumiy nomini yoki birinchi nomini bildirishga ko`ra (atoqli va turdosh otlar),
kim yoki nima olmoshlariga bo`lgan munosabatiga ko`ra (atoqli va turdosh otlar)
sanalish va sanalmasligiga ko`ra (sanaladigan: daftar, qalam; sanalmaydigan: havo, bulut, un, qum, tuproq kabi).
Atoqli otlar. Bu xildagi predmet yoki hodisalarning birini ajratib ko`rsatuvchi otlar atoqli otlar deyiladi. Atoqli otlarga:
kishilarning ismi, nasl nomi, otasining ismi (familiya va otchestva), taxallusi: Alisher, Akram Valiev, Oybek, Navoiy kabi.
Geografik nomlar: Sirdaryo, O`zbekiston, Samarqand, Xovos kabi.
Turli tashkilot, korxona, muassasa nomlari: Guliston Davlat universiteti, «Kashteks».
Planeta va yulduzlarning nomlari: Zuxro, Yupiter kabi.
Tarixiy hodisalar, asarlar, gazeta, jurnallar va ilmiy muassasalarning nomlari: Mustaqillik kuni, «Qutlug` qon» romani kabi.
Hayvonlarga atab qo`yilgan nomlar: Boychibor, Olako`z kabi.
Bir jinsdagi predmetlarning umumiy nomini bildiruvchi otlar turdosh ot deyiladi: ishchi, kitob, daraxt, gul kabi. Otlarning asosiy qismini turdosh otlar tashkil qiladi. Turdosh va atoqli otlar ma'nosiga ko`ra farq qilib qolmay, ularning har biri o`zigagina xos ba'zi grammatik xususiyatlarga ham ega. Masalan, atoqli otlar faqat birlik formada qo`llanadi. Agar ko`plik formasini olsa, grammatik ko`plik emas, balki boshqa ma'no ottenkalariga ega bo`ladi: Umidalar kelishdi kabi.
Atoqli otlarning deyarli ko`pchiligi turdosh otlardan, bir qismi boshqa so`z guruhlaridan kelib chiqqan: Rayxon, Anora, Go`zal, Sotib oldi kabi. Ba'zi atoqli otlar turdosh otlarga aylangan: rentgen, xosiyatxon, bo`ston kabi. Bu otlar atoqli otlar safidan chiqib, leksik ma'no ifodalashga ko`chgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
