|
Nazorat topshiriqlari:
1.So`zning biror turkumga mansubligini ko`rsatuvchi, ma'lum bir grammatik kategoriyaga xosligini ifodalovchi ma'noni izohlang
2.So`z turkumlarini ikkiga umumiy kategorial ma'noga ega va
umumiy kategorial ma'no ifodalaydigan so`z turkumiga ajrating.
Ot, sifat, son, olmosh, fe'l, ravish, ko`makchi, bog`lovchi, yuklama, undov, taqlid va madal so`zlar.
3.So`z turkumlari ichki kategorial grammatik ma'nolarini ifodalovchi paradigmalarni sanab ko`rsating.
Ot; Yordamchi so`zlar;
Sifat; Undov so`zlar;
Son; Madal so`zlar;
Olmosh; Taqlid so`zlar;
Fe'l;
Ravish;
2-reja bayoni
So`z turkumlari tildagi so`zlar ma'nolari, morfologik bilgilari va gapda bajaradigan vazifalariga ko`ra ma'lum to`dalarga guruhlanadi. So`zlarning ma'lum grammatik ma'no, morfologik belgi va sintaktik vazifasiga qarab guruhlarga bo`linishi so`z turkumi deyiladi.
Har bir turkum o`ziga xos grammatik ma'no anglatadi va shu grammatik ma'nolarni ifodalovchi grammatik shakllarga ega bo`ladi. Jumladan, ot turkumi "predmetlik" ma'nosini (uy, bino, inson, do`stlik, sevgi, istiqlol kabi) fe'l turkumi "harakat"ni (yoz, o`qi, ishla, boshla, ichir kabi), sifat "belgi"ni (qizil, oq, yaxshi, odobli kabi), ravish holatni (tez, sekin, mo`l, oz kabi) anglatadi. So`z turkumlari ifodalayotgan bunday mavhum grammatik ma'nolar so`zlarni turkumlarga ajratishda asosiy belgi hisoblanadi.
Hozirgi o`zbek tilida so`zlar umumiy kategorial ma'nosidan tashqari konkret narsa, belgi, harakat kabilarni ataydi, ya'ni mustaqil leksik ma'no tashiydi va gapda mustaqil gap bo`lagi vazifasida kela oladi. Bunday so`zlar mustaqil so`zlar deyiladi. Mustaqil so`zlarga xos bosh belgi biror voqea- hodisa (predmet, belgi, harakat, miqdor) haqidagi tushunchalarni ifodalaydi, demak, lug`aviy ma'no anglatadi. Ikkinchi, umumiy belgi gap bo`lagi vazifasida kelishdir. Uchinchi juz'iy, lekin muhim belgi - so`z yasash va shakl yasash va forma o`zgartish xususiyatining mavjudligidir. Morfologik belgi (kategoriya)ga ega bo`lishi barcha so`z turkumlari uchun birdek xos emas. Masalan, ot va fe'l turkumidagi so`zlar uchun har uchala hodisa - so`z yasash, shakl yasash va so`z o`zgartish (turlanish va tuslanish) mavjud bo`lsa, sifatlar uchun esa ikkitasi so`z yasash va shakl yasash xos, ravishda asosan so`z yasash qisman shakl yasash (daraja yasalishi) bor.
Xullas, mustaqil so`zlar umumiy kategorial ma'nolariga ko`ra quyidagi turkumlarga bo`linadi: ot, sifat, son, olmosh, fe'l va ravish.
O`zbek tilida umumiy kategorial ma'noga ega bo`lmagan so`zlarga ko`makchi, bog`lovchi va yuklamalar kiradi. Bu guruhdagi so`zlar mustaqil lug`aviy ma'noga ega emasligi, gapda mustaqil gap bo`lagi vazifasida kela olmasligi bilan xarakterlanadi. Ular gapda turli xil grammatik ma'nolarni ifodalaydi, xolos. Shunga ko`ra bu so`zlar yordamchi so`zlar deb yuritiladi.
Yordamchi so`zlarni umumiy vazifalariga ko`ra 3 ga: ko`makchi, bog`lovchi, yuklamalarga bo`lib qaraladi.
Ko`makchi - maqsad, sabab, vaqt, makon, vosita kabi modal ma'nolarni anglatadi: uchun tomon, orqali, maqsadida kabilar.
Bog`lovchi - gaplar va gap bo`laklarini bog`lovchi, ular orasidagi turli grammatik aloqa_munosabatlarini ifodalashga xizmat qiladi: va chunki, shuning uchun kabilar.
Yuklama - so`zga va gapga qo`shimcha ma'no beruvchi so`zlardir: axir, xuddi, -u, -yu, -ku, -mi, -chi kabilar.
Tilimizda so`zlovchining gapda ifodalnayotgan fikrga, fikrning borliqqa munosabatini ko`rsatadigan: balki, albatta, so`zsiz, chamamda kabi so`zlar guruhi borki, ularni bir guruhga jamlab modal so`zlar deb yuritamiz. Modal so`zlar tasdiq, ishonch, gumon, taxmin kabi modal ottenkalarni ifodalaydi.
Shuningdek, o`zbek tilida turli - tuman xis-tuyg`ularni, xitob, chaqiriq, undash kabi ma'nolarni ifodalovchi so`zlar guruhi ham bor bo`lib, ular undov so`zlar deb yuritiladi. Undov so`zlar lug`aviy ma'no (nominativ ma'no)ga ega emasligi va yordamchi so`zlarga xos vazifada kelmasligi bilan alohida guruh tashkil qiladi: ofarin, barakallo, eh, oh kabilar.
Borliqdagi jonli va jonsiz predmetlarning ixtiyoriy_ixtiyorsiz ravishda chiqargan tovushlari va ularning ko`rinishi hamda holatiga taqlidni bildirgan taq -tuq, yilt - yilt, lov -lov, lip-lip kabi so`zlar guruhi borki, ular taqlid so`zlar deb yuritiladi.
Shunday qilib tilimizda quyidagi so`z turkumlari : ot, sifat, son, olmosh, fe'l va ravish (mustaqil so`zlar), ko`makchi, bog`lovchi, yuklama (yordamchi so`zlar), modal, undov, taqlid so`zlar (alohida so`zlar)ga bo`linadi.
Quyida ularning har biri haqida alohida - alohida to`xtalamiz.
So`zlarni turkumlarga ajratishning boshqa me'zonlari ham bor. Bunda so`zlar ma'nosiga ko`ra quyidagilarga :
nomlovchi (atovchi) so`zlar,
yordamchi so`zlar,
3) ifodalovchi so`zlar,
4) ko`rsatuvchi so`zlarga bo`linadi. Nomlovchi so`zlarga mustaqil
so`zlar; yordamchi so`zlarga bog`lovchi, ko`makchi, yuklamalar kiradi; ifodalovchi
so`zlarga undov, taqlid va modal so`zlar kiradi. Ko`rsatuvchi so`zlarga olmoshlar kiradi.
2. Morfologik jihatdan o`zgaradigan va o`zgarmaydigan so`zlarga bo`lish mumkin. O`zgaradigan so`zlarga: ot, sifat, son, olmosh, fe'l so`zlar, o`zgarmaydigan so`zlarga ravishlar kiradi.
3. Sintaktik jihatdan gapda vazifa boshqaradigan va vazifa boshqarmaydigan
so`zlarga bo`lish mumkin: vazifa bajaruvchilarga ot, sifat, olmosh, fe'l, ravish,
taqlid va modal so`zlar kirsa, bajarmaydiganlarga ko`makchi, bog`lovchi, yuklama
va undov so`zlar kiradi.
Demak, so`zlarni turkumlarga ajratishda ularning turli tomonlari, xususiyatlari hisobga olinmog`i lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
