Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

Grammatik forma (So`z formasi)ning tiplari. Hozirgi o`zbek tilida so`z formasining fsosan 3 tipi mavjud: sintetik forma, analitik forma, juft va takroriy forma.
Sintetik forma- affikslar yordamida hosil bo`luvchi forma: uyni, uydan, uyga, uyda, uyning; o`qiyapman, o`qiyapsan, o`qiyapti kabi.
Analitik forma - yordamchi so`zlar, ko`makchi fe'llar va to`liqsiz fe'l qo`shilishidan hosil bo`luvchi forma: ukam uchun, uy tomon, o`qib chik, ko`rib qo`y kabi formalar.
Juft va takroriy forma. Bu tipli formalar ma'lum grammatik ma'no ifodalash uchun xoslangan qozon – tovoq, bola – chaqa, yaxshi - yomon kabi formalar. Bu formalar umumlashtirish va davomiylik, ko`plik, kuchaytirish kabi ma'nolarni ifodalaydi.
Masalan, baland - baland (imorat), qator-qator (mashina), kula-kula (gapirmoq) kabilar.
So`zning nol ko`rsatgichli formasi. So`zning formalari sistemasida formasiz ko`rinish - nol ko`rsatgichli forma deb yuritiladi O`zbek tilida so`zning maxsus ko`rsatgichga ega bo`lmagan formalari ham bor. Masalan, otning ko`plik formasi -lar affiksi yordamida yozilgani xolda, birlikning maxsus ko`rsatkichi yo`q: kitob - birlik (ko`rsatgichsiz). Fe'llarda bo`lishsizlikning maxsus ko`rsatkichi bo`lgani holda, bo`lishsizlikning maxsus ko`rsatkichi yo`q: ishla (bo`lishli,ko`rsatgichsiz) - ishlama (bo`lishsiz, -ma ko`rsatgichli).
So`z formasining ichki turlari. So`z formasi biror turkumdagi ichki grammatik kategoriyaga xos formada bo`lishi yoki grammatik kategoriya hosil qilmaydigan formada bo`lishi mumkin. Shunga ko`ra so`z formalari o`zbek tilida ikki asosiy turga bo`linadi:1) kategorial formalar,2) nokategorial yoki funktsional formalar.
Kategorial formalar. Ma'lum grammatik kategoriyaga xos ma'nolarni ifodalovchi, shu formalar bilan birlikda grammatik kategoriya hosil qiluvchi formalardir. Masalan, otlardagi son, egalik, kelishik, fe'ldagi mayl, zamon, shaxs-son formalari.
Funktsional (nokategorial) formalar -ma'lum grammatik ma'noni ifodalovchi (grammatik kategoriyaga ega bo`lmagan ma'noni) yoki so`zni shu so`z mansub bo`lgan turkumga xos bo`lmagan sintaktik vazifaga moslash uchun xizmat qiluvchi formalardir. Masalan, otlardagi xoslik, o`xshatish, kichraytish-erkalash; sifatdagi daraja, fe'lning sifatdosh, ravishdosh va harakat nomi formalari nokategorial formalar hisoblanadi.