Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

14 BOB. BYUDJETLASHTIRISH VA XARAJATLARNI
NAZORAT QILISH


14.1. Byudjetlashtirish va uning korxona faoliyatini
rejalashtirishdagi o’rni

"Byudjet" atamasi keng ma’noda, davlat miqyosida iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, yalpi ichki mahsulotning qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash natijasida hukumat ixtiyorida markazlashgan pul fondlarining, korxonalar ixtiyorida esa markazlashmagan pul fondlarining shakllanishi va ulardan oqilona foydalanishni anglatadi.

Tor ma’noda esa, "byudjetlashtirish" atamasi hali bizning iqtisodiy adabiyotlarda atroflicha yoritilmagan, chunki korxonaning doimiy asosga qo’yilgan kompleks rejalashtirish, nazorat va xo’jalik faoliyati tahlili tizimi shu paytgacha faqatgina biznec-pejalashtipish bilan cheklangan edi.
Taraqqiy etgan mamlakatlar boshqaruv hisobida rejalashtirish jarayonini ta’riflash uchun "byudjetlashtirish" atamasidan keng foydalaniladi.
Byudjetlashtirish korxonaning ma’lum davrga mo’ljallangan moliyaviy-xo’jalik faoliyatini rejalashtirish hisoblanadi.
Byudjetlashtirishning afzalligi korxona moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarini uzoq, qisqa va o’rta muddatli rejalashtirish, raqobatchilarning xatti-harakati, ishlab chiqarilgan mahsulotlarga bo’lgan bozor talablarini o’rganishda o’z ifodasini topadi. Byudjetlashtirishda asosiy e’tibop mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan olinadigan daromad (foyda) hajmini taxminlashga qaratiladi.
Byudjetlashtirishning quyidagi ijobiy jihatlari mavjud:
– korxonaning asosiy maqsadini ta’minlashda xizmat qiladigan jarayonlarni rejalashtiradi;
– alohida bo’linmalar faoliyatini muvofiqlashtiradi;
– korxona bo’linmalari rahbarlarini o’z vazifalarini samarali amalga oshirishlariga ko’maklashadi;
– korxona xodimlarini ichki tartib-qoidalarga rioya qilishlarini ta’minlashga xizmat qiladi;
– korxona alohida bo’linmalari rahbarlarini belgilangan rejalarning bajarilish darajasini baholashlarida asos bo’ladi.
Byudjetlashtirish jarayonida quyidagi vazifalarni amalga oshirish nazarda tutiladi:
– korxonaning maqsadlariga erishishini ta’minlovchi xo’jalik muomalalarini rejalashtirish;
– barcha darajadagi rahbarlarni o’zlari javobgar markazlar maqsadiga erishishlarida rag’batlantirish;
– turli xil bo’linmalar faoliyatini muvofiqlashtirish. Bunda bo’linmalar xodimlarining manfaatlari e’tiborga olinadi;
– korxona joriy faoliyatini nazorat qilish, belgilangan tartib-qoidalarga amal qilinishini ta’minlash;
– javobgarlik markazlari va ular menejerlari oldiga quyilgan rejalarning bajarilishini baholashda asos vazifasini o’tash;
– menejerlar malakasini oshirishda ko’maklashish.
Quyida ushbu vazifalarga batafsilroq to’xtalamiz.
Rejalashtirish. Ko’pchilik hollarda, boshqaruv qarorlari bo’yicha rejalar ishlab chiqarish dasturini tayyorlash jarayonida shakllantiriladi va byudjetlarni tuzishda mazmunan aniqlashtiriladi.
Muvofiqlashtirish. Korxonaning har bir javobgarlik markazi boshqa javobgarlik markazlari ish jarayoniga ta’sir etadi va ularning faoliyatiga bog’liq bo’ladi.
Byudjetlarni tayyorlashda alohida faoliyat turlari o’zaro muvofiqlashtiriladi, bunda barcha bo’linmalar kelishuv asosida, korxona umumiy maqsadidan kelib chiqib faoliyat ko’rsatadi. Bu holatda ishlab chiqarish rejasini marketing bo’limi rejasi bilan muvofiqlashtirish, jumladan, ishlab chiqariladigan mahsulotlar miqdorini rejalashtirilgan sotish hajmi va tayyor mahsulotlar qoldig’i bilan taqqoslash asosiy talablardan hisoblanadi. Xomashyo va materiallarni sotib olishni rejalashtirishda ishlab chiqarish byudjetida ifodalangan mahsulot ishalb chiqarishga bo’lgan talab tahlil qilinadi.
Ishlab chiqilgan rejalar barcha qatnashchilar ularning shartlari bilan to’liq tanishib olmaguncha amalga oshirilmasligi lozim.
Rejalar quyidagi bo’limlardan iborat bo’ladi:
– qancha mahsulot (tovar, ish va xizmatlar) ishlab chiqariladi;
– ishlab chiqarishda qatnashadigan xodimlar, foydalaniladigan usullar va asbob-uskunalar to’g’risida ma’lumotlar;
– qancha xomashyo va materiallar sotib olinadi;
– sotish bahosi qanday belgilanadi, kelgusida qanday cheklovlarga rioya qilinadi va h.k.
Ushbu ma’lumotlar reklama, texnik xizmat ko’rsatish, ma’muriy va mehnatga haq to’lash xarajatlarini rejalashtirish hamda mahsulot sifatini samarali boshqarishga imkon beradi.