O’rinbosar tovarlar (bozorda yangi tobarlarning paydo bo’lishi)
13.15-chizma. Bozorda harakat qiladigan o’zaro raqobatlashuvchi iqtisodiy sub’ektlar
Korxonalar o’z biznes faoliyatini tashkil qilishda mol etkazib beruvchilar to’g’risidagi zarur axborotlarni hisobga olishi zarur. Mol etkazib beruvchilar korxonalar faoliyatiga etkazib beriladigan mahsulotlarni bahosi va sifatining maqbulligini ta’minlash orqali ta’sir ko’rsatadi.
Bu omillarning ta’sir darajasi quyidagi holatlar bilan belgilanadi:
– etkazib beriladigan o’rinbosap mahsulotlarning yo’qligi;
– mahsulot (tovar)larning korxona uchun ahamiyatliligi;
– mol etkazib beruvchilarning faoliyat doirasi (yirik yoki kichik korxona);
– sotuvchi-mol etkazib beruvchi tizimida xaridorlarning hissasi (agar bu hissa yuqori bo’lmasa, sotuvchi baholarni oshirishi yoki mahsulot sifatini pasaytirishi mumkin).
Biznesni boshqarishga ta’sir etuvchi mijoz va xaridorlarning o’zaro aloqasi omili korxonalarga bozorda mustahkam o’rin egallash uchun distrebyuterlik tizimini ishlab chiqishni talab qiladi. Mijoz va xaridorlarning korxona faoliyatiga ta’siri mahsulot (tovar, ish va xizmat)lar bahosini pasaytirish va ularning sifatini oshirish bilan bog’liq.
Ushbu omillarning ta’sir darajasi quyidagilar orqali ifodalanadi:
– mijoz va xaridorlarning zarur axborotlar bilan ta’minlanganligi;
– mahsulot (tovar, ish va xizmat)larning xaridor uchun nafliligi va h.k.
Bozorda o’rinbosar tovarlarning paydo bo’lishi an’anaviy, zamonaviy talablarga javob bermaydigan tovarlarni siqib chiqaradi. Shuningdek, bu holat bozorda raqobat muhitini shakllantiradi va korxona biznesini boshqarishga yangi talablarni qo’yadi, jumladan:
– mahsulot (tovar)larning yangi tipini ishlab chiqarishni taqozo etadi;
– faol marketing tadqiqotlarini olib borish, tovarlar reklamasini samarali yo’lga qo’yish zaruriyatini yuzaga keltiradi;
– mahsulot (tovar)larning bahosini pasaytirish orqali ularning raqobatbardoshligini ta’minlashni talab qiladi;
– xaridor (mijoz)larga qo’shimcha xizmatlar ko’rsatish, iste’molchilarni rag’batlantirish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqishni taqozo qiladi.
Yuqorida ta’kidlangan omillar korxonalarda biznesni markazlashtirilmagan holda boshqarishni tashkil etish va istiqbolli rivojlantirishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi biznesni samarali amalga oshirishda korporativ boshqaruvni joriy etish maqsadga muvofiqligini tasdiqlaydi.
Korporativ boshqaruv tizimida faoliyat ko’rsatuvchi tuzilmalarning shakllanishi yirik va o’rta korxonalarni vujudga kelishi bilan bog’liq iqtisodiyotni kapitalizatsiyalash jarayonining boshlanishidir. Korporativ boshqaruvning asosini korporatsiya, xolding kabi tuzilmalar tashkil etadi.
"Korporatsiya" (lot. corporatio – birlashma) biznesni tashkil etishning maxsus shakli bo’lib, u umumiy maqsadlarga erishish, birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish uchun birlashgan va huquqiy mustaqil sub’ektlar yig’indisidan iborat bo’ladi. Ko’pchilik hollarda korporatsiyalar aktsiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etiladi va menejerlar tomonidan boshqariladi.
Korporativ boshqaruv kontseptsiyasi dastlab Britaniyada XIX-asrda ishlab chiqilgan. Korporativ boshqaruvning o’ziga xos jihatlari quyidagilardan iborat:
– korporativ boshqaruv tuzilmasi ko’p pog’onali bo’lib, nisbatan murakkabligi bilan ajralib turadi;
– boshqaruv jarayoniga (strategiyasi va taktikasi) tegishli mexanizm orqali (aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi, kuzatuv kengashi) ta’sir eta olish imkoni mavjud;
– mulkdorni korxonaga egalik qilishi, biroq uning korxonani joriy boshqarishga bevosita aralasha olmasligi;
– ishlab chiqarishni boshqarish yollanma boshqaruvchilar tomonidan amalga oshirilishi, aktsiyadorlarga esa nazorat qilish funktsiyasi yuklatilishi;
– aktsiyadorlarning soni cheklanmaganligi, bu holat yirik investorlarga korxonani boshqarish va nazorat qilish imkonini beradi.
Korporativ boshqaruv tuzilmalarining mohiyatini tushunish uchun aktsiyadorlik jamiyatining boshqaruv organi mazmuniga to’xtalib o’tish zarur. Chunki mazkur tuzilmalarning asosini aktsiyadorlik jamiyatlari tashkil etadi.
Aktsiyadorlik jamiyati boshqaruvining umumiy tashkiliy tuzilmasi 3-ilovada keltirigan.
Aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi aktsiyadorlik jamiyati boshqaruvining oliy organi bo’lib, u kamida bir yilda bir marta chaqiriladi. Bu organ korxona rivojlanish strategiyasining asosiy yo’nalishlarini belgilab beradi, mavjud qonunchilik doirasida korxonani boshqarishning qoidalarini ishlab chiqadi va tasdiqlaydi. Umumiy majlislar oralig’idagi muddat ichida aktsiyadorlarning huquqlarini himoya qiluvchi va Nizomda nazarda tutilgan vazifalarni bajaruvchi Kuzatuv kengash tuziladi. Kengash a’zolari yillik majlisda aktsiyadorlar safidan saylanadi. Aktsiyadorlik jamiyati boshqaruvining a’zolari Kuzatuv kengashiga a’zo bo’la olmaydi.
Aktsiyadorlik jamiyatining boshqaruvi (ijro organi) yoki Nizomda ko’rsatilgan boshqa idoralar aktsiyadorlik jamiyatining ijroiya organi hisoblanib, jamiyat faoliyatini tashkil qiladi va uning faoliyati yakunlari bo’yicha yig’ilishga yillik hisobotni taqdim etadi.
Aktsiyadorlik jamiyatining Nizomiga muvofiq tayinlanadigan yoki saylanadigan boshqaruv raisi boshqaruv ishiga rahbarlik qiladi. Boshqaruv raisi ishonch qog’ozisiz jamiyat nomidan faoliyat ko’rsatishga haqlidir.
Aktsiyadorlar safidan saylanuvchi taftish komissiyasi jamiyat boshqaruvining moliyaviy-xo’jalik faoliyatini nazorat qiladi. Taftish komissiyasining a’zolari jamiyatniig ijroiya organi tarkibiga kira olmaydilar.
Aktsiyadorlik jamiyati har yili kamida bir marta o’zining moliyaviy-xo’jalik faoliyatini taftish qilishga majburdir.
Jahon tajribasi boshqaruvni tashkil qilishning aktsiyadorlik shakli yuqori samaraga ega ekanligini isbotlaydi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarish hajmining asosiy qismi aktsiyadorlik jamiyatlari hissasiga to’g’ri keladi. Masalan, GFRda aktsiyalarning umumiy qiymati quyidagicha taqsimlanadi: fuqarolarda – 20 %, korxona va firmalarla – 40 %, sug’urta tashkilotlarida – 12 %, banklarda – 9 %, davlatda – 6 %, xorijiy mulkdorlarda – 13%. Xodimlar odatda o’z korxonalari aktsiyalarini birja (bozor) kursidan arzon narxda sotib olishadi. AQShda arzonlashtirish 10 foizni, Buyuk Britaniyada 37 foizgachani tashkil qiladi. GFRning "Simens" elektronika firmasi aktsiyalariniig 47 foizi, "Folksvagen" avtomobil kompaniyasining esa 36 foiz aktsiyalari xodimlarga tegishli.
Korporativ shaklidagi tuzilmalarning rivojlanishini tahlil qilishda ularning afzallik va kamchilik jihatlarini inobatga olish zarur (13.15-jadval).
