Гули маҳмудова маданий антропология

1. Ташқи таъсир остида. Бу турдаги идентиклик инсон ўзи танлаш имкони бўлмаган идентиклик бўлиб, унга жинс, миллат, дин кабилар киради.
2. Эгалланган. Инсон ҳаётида ўз хатти-ҳаракати орқали эришган имкониятлари – профессионал мавқе, иқтисодий фаровонлик мансуб бўлган доиралар ва бошқалар эгалланган идентиклик соҳасини ташкил этади.
3. Қабул қилинган. Инсон ҳаёти давомида қабул қилган шартли вазифалари, роли бўлиб, у ташқи ҳаётдаги намуналардан тақлид ёки ён-атрофдаги кишиларнинг истаги асосида қабул қилинган бўлади¹.
Эътибор берилса, Эриксоннинг биринча туркумида жинс, дин, миллат идентиклиги фундаменталь идентиклик сирасида таъкидланяпти. Диний ва миллий идентиклик замонавий назариялар ва концепцияларда ҳам етакчи асос сифатида олиб қаралади. Хусусан, социолог Ю.Хабермас концепциясида инсон, жамият, давлат, цивилизация идентиклигини тизимли таҳлил қилиш, уларни вертикал ва горизонтал йўналишдаги таркибий қисм асосида кўриб чиқишда ҳам диний ҳамда миллий идентиклик вертикал, яъни фундаменталь идентиклик сифатида олинади. Вертикал идентиклик тарихий хотира асосида тарих, бугунги кун ва келажакка йўналганлик мақсади, ички ҳаракатлантирувчи стимул, мотивларидан иборатдир. Горизонтал идентиклик эса ижтимоийлашувда жамият талаб қилган мажбуриятларга мослашишда вужудга келади. Ю.Хабермас шахсий — вертикаль ва ижтимоий — горизонтал идентикликни «Мен» идентикликни баланслаштирувчи икки ажралмас ўлчам, деб қарайди¹.
Миллатлар ҳақидаги назарияларда дин, у билан боғлиқ дунёқараш элементлари: диний эътиқод, диний ақидапарастлик, диний фанатизм, диний бағрикенглик ва диний чидамсизлик (нетерпимость) хусусиятларининг миллатларнинг шаклланиш ва тараққиётидаги, уларнинг иқтисодий, сиёсий ва маънавий ривожидаги ўрни ҳақида фундаментал таълимотлар мавжуд. Таниқли Ғарб файласуфлари, социологлари О.Конт, Э.Дюркгейм, В.Дильтей, М.Вебер фалсафий қарашларида Ғарбий Европа жамиятларининг ижтимоий-сиёсий тараққиёти, уларда диний дунёқарашнинг ижобий ва салбий таъсирлари, дин феномени ва социал тараққиёт масалалари конкрет тарихий конфликт ва муаммолар, вазиятлар нуқтаи назаридан ёритилган. Дин тарихи, фалсафаси, социологиясига оид барча асарларни, улардаги фикрларни таҳлил қилиб туриб шундай хулосага келиш мумкинки, улар ҳам ўзининг маълум вужудга келиш сабаби, шаклланиш босқичи ва бир қанча вазиятларда синалиб апробациядан ўтиш вақти, турли диний эътиқод ҳукм сурган жамиятлар учун татбиқ этилиши мумкин бўлган илмий ҳақиқатлари бор. Шундай ҳақиқатлардан бири жамиятнинг иқтисодий, сиёсий ва маънавий тараққиёти жамият кишиларининг динга бўлган муносабати, дунёқарашидаги бағрикенглик, диний ақидапарастлик, диний билимлари даражасига боғлиқлигидир.
Cоциолог олим В.И.Гараджа талқинида, «Агар XIX ва XX асрдаги диний инқироз кўпчилик томонидан инсон ақл-заковатининг чўққиси, замонавий илм-фаннинг маърифий ва озод этувчи фаолиятининг натижаси деб баҳоланган бўлса, Вебер бу ҳолатни вужудга келтирган ғаройиб чексизликда гипертрофлашган «рационалликда» инсоният жамиятининг хасталигини кўради: технология ва бюрократия ўзига дунёни бўйсундириб инсоният тажрибасини оламшумул равишда сиқиб боради, чунки инсон тафаккурида буюк иштиёқлар – тасаввурнинг шоирона кучи, гўзалликка бўлган муҳаббат, қаҳрамонлик ҳиссиёти, диний тажриба сўна бориб, прагматик ҳисоб-китоб, комфорт ҳақидаги ташвиш, «фойдалиликка» бўлган аҳмоқона интилишга ўрин бўшатиб беради»¹, дейилади.
Дин социологиясининг асосчилари М.Вебер, В.Дильтей, И.Гердер қарашларида дин ва инсоният тараққиёти масаласи бир ҳақиқат доирасида уйғунлашади. Бу ҳақиқат инсоният жамиятлари диний эътиқодларини рационализм ва толерантлик, гуманизм билан уйғунлаштира олган пайтларида динлар энг гуллаб яшнаган даврини бошдан кечирган ва дунёга буюк уйғониш даврларини, буюк алломаларни, оламшумул кашфиётларни берганлиги ҳақидадир. «Руҳ эркинлигини уйғотиш ва ислоҳ қилиш учун курашда ислоҳотчилик онгнинг диний позициясига табиий эркин ҳаётийлиги билан қайтиб келди. Макиавелли ҳукмронликнинг римча ғоясини кашф этди, Декарт, Спиноза эса Грецияга ахлоқий ва илмий ақлнинг стоиклик асосидаги автономиясини олиб киришди. Қолаверса, куч ва қувватга тўла бўлган XV ва XVI асрларда ҳамма нарса янгилана бошлади. Миллатлар бирдамликка юз тутди. Ўрта асрларда доимий тус олган урушлар ўрнини ҳуқуқий тартибот, саноатнинг, савдо-сотиқнинг ривожланиши, спонтан саноат маркази сифатида шаҳар, ундаги табақаларнинг фаровонлашуви, қулайликнинг ўсиши эгаллай бошлади. Феодал ва черков ҳукмронлиги инқирозга юз тутди. Инсонлар ўз олдида чексиз келажакни кўра бошладилар»¹, деб ёритилади ушбу ҳолат.
М.Вебер «Протестант ахлоқи ва капитализм руҳи» асарида буюк диний анъаналар Шарқ ва Ғарбнинг ўзига хос тараққиёт йўлига асос солгани ҳақида гапирар экан, иудаизм, ислом, католицизм ва протестантизм ижтимоий ҳаётнинг рационаллашишига индуизм, буддизм, конфуцийчиликдан кўра кўпроқ таъсир кўрсатгани, ушбу дин шаклларининг табиатида дунёдан бегоналашиш эмас, балки дунёга яқинлашиш, уни эгаллаш хусусияти кўпроқлиги ҳақида фикр билдиради².
Лекин, бошқа томондан, маълум бир дин ўз табиати, хусусиятига кўра қанчалик дунёвий, рационал, толерант характерга эга бўлмасин, унга бўлган муносабатни доимий равишда изга солиб, унга нисбатан мафкуравий ташвиқот олиб борилмас экан, мазкур динга бўлган эътиқод қилувчилар табиатида аскетизм ва диний ақидапарастлик кайфиятлари пайдо бўла бошлайди. Бу ерда аскеза ва фанатизм диннинг моҳиятига кўра, унинг табиатидан келиб чиққан ҳолда шаклланади, деган фикрдан йироқмиз. Лекин айтиш жоизки, давлат ва дин, жамият ва дин ўртасидаги мураккаб алоқадорлик барча даврлар ва жамиятлар учун нормал ҳолат бўлиб, бу нормал ҳолат исталган пайтда диний ақидапарастлик ва экстремистик вазият қўл келган оқимлар ёки гуруҳлар учун реакцион вазиятга айлантирилиши мумкин. Диний ақидапарастлик каби иллат бирон бир мақсадга кўра шакллантирилмаган тақдирда диний илмларнинг ривожлантирилмаслиги, дин асосларига бўлган дилетант муносабатлари оқибатида ҳам шакллана бориб, жамият ҳаётидаги жиддий иллатга айланиши табиий хол. Бу иллатлар фақат маънавиятга эмас, иқтисодий-сиёсий ҳаётга ҳам таъсир кўрсатади: «...дин дезинтеграцион фактор сифатида ва маълум муносабатларда дисфункционал фактор сифатида хизмат қилиши мумкин, масалан – иқтисодда, агар у меҳнатни ташкил этишнинг замонавий усулларига тўсқинлик қилса, техниканинг ривожига салбий таъсир кўрсатади. Бир диннинг ўзи ижтимоий оқибатларига кўра қандай контекст асосида фаолият олиб боришига қараб ҳам ижобий, ҳам салбий функцияни бажариши мумкин. Турли ижтимоий вазиятларда бир диний механизмнинг ўзи қанчалик функционал бўлса, шунчалик дисфункционал бўла олади. Дин бир шароитда стабиллаштирувчи фактор бўлса, бошқа шароитда ихтилоф ва нотинчлик факторидир»¹. Худди шунга асосан хулоса чиқариш мумкинки, диннинг жамиятда ўз функцияларини позитив амалга оширишида диний бағрикенглик ва рационаллик асосий фактор бўлса, негатив функционал ҳолатида диний фанатизм ва ақидапарастлик ҳал қилувчи роль ўйнайди.
Дин социологиясида диннинг жамиятда амалга оширадиган тўртта функцияси қайд этилган: 1) маънога эгалик ёки мантиқийлик функцияси; 2) тегишлилик ёки идентификация функцияси; 3) социал интеграциялаштирув ёки барқарорлаштирувчи функцияси; 4) маданий қадриятларни муқаддаслаштирувчи функцияси. Биринчи икки функция алоҳида индивидларга тегишли бўлиб, қолган иккитаси ижтимоий жараёнларга, социал тузилмаларга, маданий тизимларга хосдир².
«Идентикликлар эволюцияси» номли китобда диний идентиклик инсон табиатида ментал борлиқ ва стереотиплар ҳосил бўлишининг асосий ҳаракатлантирувчи омили деб қаралади. Унга асосан, идентикликларнинг анъанавий шаклигина эмас, ҳаттоки ўзгарувчан характерга эга бўлган замонавий ҳолатида ҳам инсоннинг эгоси билан боғлиқ ўз-ўзини назорат қилувчи, синтез қилувчи куч диний идентикликда қолади¹. Чунки диний идентиклик энг қадимги даврлардан бошлаб инсоннинг ўзи, уй жойи, яшаётган жамияти ҳақидаги эътиқодий ва маиший қарашларини шакллантириш баробарида унинг антропологиясида имплицит* хусусият ҳосил қила олган. Имплицитлик диний тасаввурларни инсон дунёқарашида тафаккурнинг ажралмас, таркибий қисмига айлантира олди. Диний идентиклик – диний дунёқараш категорияси бўлиб, у инсон яшаётган ҳудуд маданияти дини, диний қадриятлари, мафкураси, урф-одатларига мансублик, тегишлиликни англаш ва унга мослашган ҳолда фаолият юритишдир². Шахснинг диний идентиклиги мураккаб компонентли ҳолатдир. Инсоннинг диний идентиклигини унинг гендер, касбий, миллий, маданий идентиклигидан алоҳида олинган ҳолда ўрганиш ёки таҳлил этиш мумкин эмас. Диний идентиклик барча идентикликлар билан конгламерат*, яъни ажратиб бўлмайдиган даражадаги чамбарчас боғлиқликда амал қилади ва айниқса, бошқа идентикликларнинг қанчалик кучли ёки заиф шаклланишида ҳал қилувчи роль ўйнайди. Бу тушунча диний дунёқараш, диний мотивация, диний менталитет, диний стереотип, диний ҳиссиётлар каби бир қатор компонентлар асосида олиб қаралади.
Диний идентиклик примордиаль* характерда бўлиб, гендер ва миллий идентикликлар каби узоқ муддатли даврда ўз қонуниятлари билан шаклланди, вақтнинг синовидан ўтиб, ситуатив* идентикликларнинг катализатори вазифасига эга бўлди. Диний идентиклик ҳатто миллатлар ва давлатлар вужудга келиши ва ориентациясида асосий омил бўлиб, этнос, халқ, миллат, миллий давлат ва фуқаровий жамият асослари таҳлилида ташкил қилувчи компонент бўлиб қолди. Диний хилма-хиллик, ҳатто иқтисодий ва сиёсий йўналишни белгиловчи характер касб этиб, унинг натижасида замонавий дунё геосиёсий манзараси вужудга келган. Европа ва Осиё мамлакатларининг бугунги қиёфаси диний дунёқараш таъсирида детерминаллашган диний гуруҳлардин ўсиб миллий давлат, давлат кўринишини олдилар. Айниқса, XIX асрда ислом, буддизм, католицизм Осиё, Яқин Шарқ ва Лотин Америкасида миллийликка даъво қилган янги миллатларнинг легетимлашишига сабаб бўлди. Қолаверса, диний ва мультимаданий хилма-хиллик ранг-баранг бўлган Америка Қўшма Штатларида ҳам иқтисодий самарадорлик ҳамда бойликнинг манбаи деб XVII асрдан бери мамлакатда етакчи конфессия саналмиш протестантлар диний эътиқодидаги меҳнатга бўлган муносабат ва бойлик орттириш маданияти эътироф этилади¹.
Узоқ тарихий жараёнда ривожланиш диний идентикликнинг ўзагида бошқа идентикликлар билан синкретлаштирди. Диний идентиклик детерминацияси иккинчи планга чиқиб, миллий идентиклик сиёсий катализатор ролини ўйнай бошлади. Дунё миллий, маданий, цивилизацион идентиклик босқичига кўтарила бошлади. Европацентристик таълимотлар ғарбона универсализм, глобаллашув, модернизацион ўзгаришларни ориентализм нуқтаи назаридан талқин қила бошладилар ҳамда бу қарашлар Шарқ халқларида ҳам диний идентикликдан миллий идентиклик йўналиши кучайиб кетишига олиб келди. Яъни Шарқ ва Ғарб тараққиёти XX асрга қадам қўйиш чегарасида бирлашиб, миллий давлат тараққиёти шаклини қабул қилди. Лекин диний идентикликдан миллий идентикликка ўсиб ўтиш жараёни спонтан ҳаракатларнинг маълум бир қатъий қонуниятларда ривожланишини зарурият қилиб қўйди. Бу ҳақда миллатлар ҳақидаги назарияларнинг муаллифлари Лорд Актон ва Мирослав Хрох ўз асарларида таъкидлаб ўтган¹. «Миллат, ўзига тегишли бўлган давлатни қайтариб беришни талаб қилишдан бошлаб пайдо бўлади... бунда эса, энг муҳими, у ўзида одат бўлиб қолган итоаткорлик хусусиятини енга олиши, руҳан ўзини қўлга олиб, шармандали ҳолатлардан баланд келиши лозим»², дейилади. Миллий идентиклик чегара ҳудуди, сиёсий мустақиллик, иқтисодий эркинлик амбицияларидан ташқари миллатга доир фуқароларнинг қиёфасига ҳам талаблар қўяди. Ушбу масала янги зиёлиларнинг асосий маънавий салоҳияти, миллий иммунитет эканлиги сифатида XX аср бошидаги рус интеллигенциясининг жамиятдаги вазифаси ва қиёфаси ҳақидаги баҳсларда ҳам кўтарилган. Н.А.Бердяев бу ҳақда: «Биз ҳамма нарсага айбни ташқаридан қидирмасдан, ўзимизга масъулият олиб, ички қулликдан холис бўлганимиздагина, зулмдан озод бўламиз»³, деган эди.
Парадоксал ҳолат шундаки, ўз тараққиётида прогрессив йўлни танлаган миллий давлатлар ўз-ўзини ташқи дунёга муносиб кўрсатиш ва муносиб тараққиёт учун босқинчилик, сиёсий инқилоблар йўлини эмас, маърифий ривожланиш тамойилини танлаганлар. Минтақа, жамият, давлатдан қатъий назар миллат сифатида ўзликни англаш, шаклланишнинг кульминацион нуқтасида маърифат истиқбол ва тараққиётнинг бирдан бир умидли йўли сифатида тан олинади. XVIII асрдаги француз миллий демократик ҳаракатлари, Германия, Италия халқ озодлик ҳаракатлари, XIX аср Эрон, Афғонистондаги панисломистик ҳаракатлар, XX аср бошларидаги Туркияда авж олган пантуркистик ҳаракатлар, Марказий Осиёдаги жадид ислоҳотчилик ҳаракатлари дастлаб стихияли халқ қўзғолонлари, кўтарилишлар билан бошланиб, инқилобий ўзгаришларга олиб келган бўлса, қонли воқеаларни бошдан кечирса, вақт ўтиши билан бу инқилобий ўзгаришлар маърифий ва миллатпарварлик йўналишидаги миллий ғоялар ташвиқотига йўл очди. Лекин, шуни таъкидлаш жоизки, инқилобий ҳаракатлар, маърифатпарварлик ҳаракатлари каби ўзгаришларнинг моҳиятида ҳаракатлантирувчи куч сифатида миллий нафсоният, ғурур туради. Лорд Актоннинг «Миллий ўзликни англаш тамойили» мақоласида бу ҳолат шундай тушунтирилади: «Наполеон миллий ҳиссиётни Россияда оёқ ости қилиб, Италияда уйғотиб, ўз ҳукмдорлиги билан Германия ва Италияда иззат-нафсига тегиб, ҳаётга янги кучни олиб кирди. Бу давлатларнинг монархлари ёки синдирилди, ёки камситилди. Ушбу давлатларга келиб чиқиши, руҳи ва воситаси французча бўлган ҳукмронлик жорий этилган эди. Ўзгаришларга халқлар қаршилик билан жавоб бердилар. Қаршилик ҳаракатлари стихияли халқ ҳаракатлари бўлди, чунки уларнинг маҳаллий ҳукмдорлари бу ҳаракатларда ёки иштирок этмади, ёки чорасиз эдилар, ундан ташқари бу кўтарилишлар миллий тус олиб, улар ташқи таъсирларга қаратилган эди... Инқилобларнинг миллий характер касб этганини инқилоблар бошланганида эмас, ишғол қилинганида тушуниб етилди»¹.
Миллий давлатчилик – муайян миллатнинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, маънавий қадриятларига, манфаатларига асосланган, жамият ижтимоий-тарихий ривожи натижасида шаклланган давлатнинг бир шакли. Бирор ҳудудда мутлақо кўпчиликни ташкил қилган миллий халқлар ижтимоий ҳаётни ташкил қилиш учун бирлашиб, ўзларининг манфаатларини ҳимоя қилувчи давлатни вужудга келтирадилар. Умум давлат уни ташкил қилган миллатнинг дунёқарашига, анъаналарига, руҳиятига мос келади. Давлатчилик тарихан таркиб топган ҳодиса бўлиб, халқнинг ижтимоий ҳаётидан, тақдиридан ўсиб чиқади¹.
Миллий давлатчилик назариясида миллий давлатчилик давлатчиликнинг классик шакли деб эътироф этилиб, у миллатнинг жипслашиши, ривожланиши, миллий хусусиятларнинг янада барқарор ва мустаҳкам бўлишида муҳим роль ўйнаши қайд этилади. Шунингдек, тарихий тажрибага асосан ўз давлатчилигидан маҳрум бўлган миллат ривожида миллий емирилиш, парокандалик, манқуртлик устун бўла бошлайди. Миллий давлатчиликни шакллантиришга интилиш миллатни сақлаб қолиш иммунитети сифатида намоён бўлади. Вақт ўтиши билан миллий манфаатлар давлатчилик қизиқишларида сиёсий ташкилотлар, сиёсий дастурлар ва қатъий талаблар, реал ҳаракатлар тусини олди. Ўтган асрнинг тараққиёти миллий давлатлар, миллий корпорациялар доирасида юришадиган механизмлардан иборат бўлиб қолди. Бу ҳолат сиёсат, ижтимоий гуруҳ, оила даврасида миллийлик элементлари идентикликнинг муҳим элементи сифатида олиб қаралишини келтириб чиқарди.
Миллийлик назариясининг тадқиқотчиларидан бири М.Хрох давлатчиликкача миллатнинг қарор топишида учта асосни кўрсатиб ўтади:
1. Миллатнинг етакчилари томонидан қадрланган, келгуси миллий ҳаракатларга туртки берадиган сиёсий мухторият белгиларининг сақланиб қолиши.
2. Бўлиб ўтган мустақиллик ёки давлатчилик ҳақидаги хотиранинг, ҳатто у жуда қадимги даврларга тегишли бўлса ҳам, миллий тарихий онг ва этник бирликка қувват бўлиб ҳизмат қилиши.
3. Миллатнинг ташкил этилишида унинг тарихи, тили ва урф-одатлари ҳақидаги маълумотларни тўплаш, ватанпарварлик йўлидаги ташвиқот ва тарғиботдан фойдаланиш¹.
Қизиғи шундаки, миллий идентиклик этнос, халқ, миллат доирасида шаклланмаган миллий гуруҳ, ёки давлат фуқароларида ҳам давлат, жамият манфаати, келажагига нисбатан инсонларни умумлаштирувчи миллий характердаги кайфиятларни ҳамда миллат доирасида бирлашишни вужудга келтириши мумкин. Бу шундан далолат берадики, баъзи ҳолларда миллий давлат маънавий асоси сифатида ҳар доим ҳам диний императивлар роль ўйнамай ситуатив ҳолатлар ҳам аҳамиятли бўлиши мумкин. Бу специфик ёндашув Америка миллати идентиклигида содир бўлган. Мисол учун, Америка Қўшма Штатларининг таълим соҳасидаги кўпгина муассасаларида «Инсонларнинг маърифат йўлида ташкил бўлиши миллатнинг ташкил бўлишидир» каби шиор сифатидаги чақириқларни учратиш мумкин. Шунинг учун ҳам замонавий миллат тушунчаси кўпроқ моҳиятий асосида фуқаровий маданиятга эга бўлган инсонлар маъносида қўлланилади. Америка тарихида бу йўлнинг осон бўлмагани Хантингтон таъбири билан айтганда «…америкаликларнинг ўз миллий идентикликларини англашлари АҚШнинг бутун тарихи давомида тебраниб турди. Фақатгина ўн саккизинчи асрдагина Британиядан келган кўчманчилар ўзларини фақат ўз колониялари билан эмас, бу колонияларга асос солган мамлакат тарихи билан идентиклаштира бошладилар. ...Ўн тўққизинчи асрда эса Америка халқи ҳақида тасаввур шакллана бошлади. Фуқаролик урушидан кейинги йилларда Америка миллати тушунчаси гуллаб-яшнаб кетди. Лекин ўтган асрнинг 60-йилларида эса унинг яна таназзулга юз тутганини сезиш мумкин, чунки унга субмиллийлик, трансмиллийлик, иккимиллийлик ҳодисалари хавф уйғота бошлади»¹. Миллий идентикликнинг вужудга келиши унда фақат халқ тарихи ва дини эмас, унинг халқ ҳаётидаги синовлар йўлидаги бирлаштирувчи кучи катта роль уйнаши билан боғлиқдир. Лекин тарих синовлари ва умумий манфаат, қизиқишлар миллий ғоя тарзида етиб улғайишига миллий идентикликдаги бирлашув, албатта, керак. Чунки у давр залворида миллат манфаати учун барча керак ва нокерак нарсаларни, керак бўлса, диний идентиклик замиридаги нотўғри стереотип ва дунёқараш шаклларини ҳам элакдан ўтказади. Миллий идентикликда тарих сабоғидан тўғри хулоса чиқариш ва келажакни тўғри ташкил қилиш тамойили бош мақсад бўлиб шаклланади: «2001 йилнинг 11 сентябри воқеалари Америка идентиклигини қайтариб берди. Америкаликлар ўз юртига хавф-хатарни, таъсир этиши мумкин бўлган нотинчликни сезар эканлар, бу идентиклик баланд даражада сақланиб қолаверади»¹.
Миллий идентикликнинг асосий хусусияти шундаки, у коллектив руҳида ишонч ва идеалларни ҳосил қилиб, «биз қодирмиз!», деган даъватни қила олади. У тарихий қадрият, сиёсий манфаат, давр руҳининг жамоа онгида тезкор идрок қилиниши, моддий бойликлар истиқболи ва тақсимоти, етакчи диний қарашлар интеграциясининг тўғри йўлга солинишини бошқара олади². Миллий идентиклик қиёфасини ҳосил қила олган давлат бу идентиклик аспектлари – миллий тарих, миллий валюта, миллий армия, миллий таълим тизими, миллий илмий ҳамжамият, миллий тилни янги контекст ва манфаат асосида ишлаб чиқади.
Миллий онгнинг ўсиши ва такомиллашишини ижтимоий ҳаётдаги стандартлашишга нисбатан ҳимоя шакли сифатида қабул қилиниши ҳам миллий идентикликнинг ажралмас қисмидир. Глобаллашаётган дунёда ноаниқлик, оммавий маданиятнинг кенгайиши, маънавиятнинг заифлашиши қонуний равишда миллий идентиклик остида инсонларнинг ўзлиги, ўзига хослиги ва ўзи яшай оладиган ижтимоий муҳитини сақлаб қолишга ва миллий ғояга нисбатан эътиқоднинг кучайишига олиб келади. Миллий ғоя тарихий ва замонавий анъаналарни оптималлаштирар экан, унинг прогрессив тараққиёти у амал қилаётган инсонлар ҳаётида фаровонликнинг ўсиши билан белгиланади. Шунга кўра, идентиклик характери тарихан мавжуд бўлган, бугунги кунни таъминловчи ва келажакни интегратив белгиловчи хусусият касб этади. Хантингтон таъбири билан айтганда, инсонлар ва миллатлар энг асосий савол, «биз киммиз?», деган саволга жавоб берар эканлар, бу савол билан боғлиқ, хусусан, давлат, диний қадриятлар, маданий урф-одатлар, менталитет каби масалалар тадқиқот доираси ва мақсадини жиддийлаштиради ва улар замонавий давр призмасида ўрганилади, баҳоланади.
Диний ва миллий идентикликлар муаммоларини ўрганиш қамрови уларнинг реал давр ва тараққиёт масалалари билан боғлар экан, уларнинг нақадар кенглиги ва чуқурлиги, шунингдек кўп нарсани ҳал қилувчи даражадаги муҳимлигини ҳам англаймиз. Ижтимоий антропологик таҳлил эса уларни онтологик, гносеологик, когнитив, аксиологик моҳиятини аниқлаштирар экан, уларни ўрганишга ҳам интегратив характердаги умидли йўналишни бера олади.
Ўзбекистон мустақилликка эришгач, ижтимоий ҳаётда юртимизнинг миллий қадриятлари ва диний қадриятларини ҳам қайта тиклаш ҳамда уни амалга ошириш имкониятлари ва истиқболлари кенгайди. Ислом динининг тарихан шаклланган фундаменталь илмий, ҳуқуқий, амалий, маърифий асослари мамлакатимизда олиб борилаётган бу соҳалардаги кенг кўламли жараёнларда ўз ифодасини топмоқда.
Диний ва миллий қадриятлар дин ва давлатнинг ўзаро муносабати масалаларида бир тўхтамга келиш ва тўғри интеграцияда ишлаб турадиган механизмларни вужудга келтириш орқали амалга оширилади. Бу сиёсат секуляр сиёсат деб аталади. Секуляр сиёсатда дин ва давлат ўртасида мувозанат вужудга келади ва у ҳамиша ўз вазифасини бажариб, бири иккинчисига халақит бермайди, балки керак бўлганда, бири иккинчисига ёрдам беради. Бунинг учун давлат ва диннинг мақсади бир бўлиши ҳамда давлат диндан хавотирга тушмаслиги керак бўлади. Диндан қўрқиш, ёвсираш ёки хавфсираш улар ўртасидаги мувозанатни бузади ҳамда фуқаролик урушларини келтириб чиқариш ҳолати кучаяди. Айниқса, «Секуляризмни догматик, бир ёқлама ёки бугунги кун атамаси билан ифодалаганда «экстремистик» тушуниш диний эътиқоднинг умуминсоний қадрият эканлигини ҳам инкор этишга олиб боради»¹.
Бу эса, ўз навбатида, диний-сиёсий ёки ижтимоий-сиёсий низоларни келтириб чиқаради. Ўзбекистон истиқлолга эришгач, аҳоли ҳаётига ислом қадриятларининг қайта кириб келиши, эркин эътиқод масалалари баъзи давлатларни саросимага солди. Бу ҳолатни Марказий Осиё муаммосини ўрганган олим Адиб Халид қуйидагича изоҳлайди: «Кўпчиликни, айниқса, Ғарбни Марказий Осиёга исломнинг қайтиши қўрқитади. Бундай хавотирлар, ушбу минтақада ислом фундаментализмининг яна бир чуқурлашиши, терроризм учун унумдор тупроқ бўлишига, аслида, Афғонистоннинг табиий давоми ва Яқин Шарқнинг Ғарбга қарши режимларига айланишига ишонувчиларга хосдир»², – дея, бунга 1991 йилги Ўзбекистондаги Наманган воқеаси, Тожикистондаги фуқаролик уруши ҳамда 1990 йилларда Ўзбекистонда пайдо бўлган радикал гуруҳлардан бири «Ўзбекистон ислом ҳаракати»ни мисол қилиб кўрсатади.
Бироқ мустамлакага айланган давлатларнинг узоқ йиллар тутқунликда ушлаб турилгани, айниқса, ислом динига бўлган эҳтиёж ва унга қадрият сифатида илмий-маданий ёндашувнинг бўғилганлиги, десекуляристик жараён сабаб атеизмнинг тарғиботи ва ундан кейинги даврда ислом динининг тарихий қадрият сифатида тикланишида унинг асосларига компетент ёндашув анъанасининг нурагани турли экстремистик гуруҳларнинг Марказий Осиё ҳудудида урчиб кетишига ва унинг тараққиётига хавф солишига олиб келди¹.
Ўзбекистонда дин ва диний омил билан боғлиқ бўлган бир қатор таҳдидлар вужудга келиб, бу таҳдидлар давлатимизнинг ички сиёсий жараёнларида ҳам бир қатор муаммоларни келтириб чиқарди. Бу таҳдидлар (ақидапарастлик, экстремизм) мустақилликнинг илк кунларидан бошлаб ҳозирга қадар ҳам ўз долзарблигини йўқотгани йўқ.
Бугунги замонавий давлат бошқарувида дин ва давлат ўртасидаги муносабатларни белгилашда мураккабликларни келтириб чиқармоқда. Бундай жараёнлар нафақат Ўзбекистонда, балки Марказий Осиё минтақасида ҳам яққол кўзга ташланмоқда. Мустақиллик шарофати билан атеистик мафкурадан бутунлай воз кечилди, ота-боболаримиз эътиқод қилган ислом диний қадриятларининг тикланишига замин яратилди. Ўзбекистонда аҳолининг динга бўлган эътиқодининг кучайиши кузатилди ҳамда ислом динига бўлган қизиқиш билан бир қаторда, минтақамизда ноанъанавий диний оқимлар ҳам пайдо бўла бошлади. Ўлкамизда динга бўлган эътиқоднинг ошишига эски тизим йўқ қилиниб, янги тизим барпо бўлганлиги, шунингдек, сиёсий тузилмалар янгитдан тикланаётганлиги сабаб бўлди. Глобаллашувнинг шиддатидан ҳимояланган бирон давлат ва соҳанинг қолмаганлиги боис, бугунги кунда, бир томонда, демократик ҳуқуқий эркин фуқаролик жамиятини яратиш масаласи турган бўлса, иккинчи томонда, диний эътиқод билан боғлиқ масалалар ўз ечимини кутиб турганлиги ҳам мураккаблик туғдираётганлиги ҳеч кимга сир эмас. Бир томонда, демократик ҳуқуқий давлат барпо этиш, иккинчи томонда, диний эътиқод масаласи кўндаланг турмоқда¹.
Ўзбекистон мустақилликка эришишнинг илк йилларида диний
бағрикенгликка кенг йўл очилишида азалий урф-одат ва қадриятларнинг тикланиши, мустабид тузумдан мерос бўлиб ўтган атеистик сиёсат асоратлари, ислом динига нокомпетент муносабатнинг, чуқур диний илмга эга дин пешволари ва уламоларнинг йўқлиги катта ижтимоий муаммоларни
келтириб чиқарди. Шу боис ёшларнинг турли оқимларга қўшилиб қолишлари Ўзбекистон ҳудудида ҳам кузатилди. XX асрнинг охирларига қадар Ўзбекистон ва қўшни мамлакатларнинг таълим тизимида материалистик ғоя етакчилик қилган бўлса ҳам, аҳолининг маънавий ҳолатида диний қадриятларига эътиқод қилиш мавжуд эди. Совет социалистик тузумининг парчаланиши натижасида давлатларда миллий, диний ва этник қадриятларнинг қайта тикланиши давлат ва халқ ўртасидаги зиддиятларни келтириб чиқарди. Шунингдек, Шарқ ва Ғарб алломаларининг таълимот ва ғояларини исломлаштириш таҳдиди ваҳимага солди. Чунки аҳолининг билиб-билмай исломга қайта кириши, яъни секуляризация ва десекуляризация ҳолатларида собиқ иттифоқ тузумидаги давлатлар сиёсатида қонунлар менталитетга мослаштирилмаганлиги этник портлашга замин яратди². Глобаллашув байроғи остида дунёни қайтадан ислоҳ қилиш, диний низоларни вужудга келтириш, миссионерликни тарғиб қилиш, ҳатто диний экстремизмнинг ўчоқларини кўпайтиришга бўлган интилиш жиддий кўзга ташланмоқда.
Диндан, айниқса, ислом динидан ниқоб сифатида фойдаланиш, турли хил қурол-аслаҳалар ёрдамида инсонларни қўрқитиш, интернет орқали ёшлар онгини эгаллаш ва улардан фойдаланиш ҳолатлари глобаллашувнинг шиддати туфайли, десак муболаға бўлмайди. Айниқса, XX аср охирларида вужудга келган мустақил давлатларнинг ташкил топиши, ақидапарастлик руҳидаги кишиларнинг ўлкамизга кириб келишга урунишларига сабаб бўлди¹.
Маълумки, ислом дини ҳар доим инсонларни ўзини-ўзи назорат қилишга, ҳар куни, ҳар дақиқада яхши хислатларни кўпайтириб,ёмонларидан халос бўлишига чорлаб, оғир кунларга бардош беришга, яхши кунларга интилиб яшашга даъват қилиб келади. Ислом дини халқимиз учун ҳамиша имон, ахлоқ-одоб, илм ва маърифат дини бўлиб келган. Бугунги кунда ҳам бу маърифат инсонларга маънавий-руҳий куч-қувват бағишлаб, ўзаро меҳр-оқибат туйғулари, бошқа дин вакиллари билан аҳил-иноқ яшашларига асос бўлмоқда².
Умуминсоний қадриятлар ривожида миллий қадриятлар қанчалик муҳим аҳамият касб этса, ўз навбатида, умумбашарий қадриятларга таянмасдан туриб, миллий қадриятлар мукаммал ривожлана олмайди. Уларнинг ҳар иккаласи диалектик алоқадорлик принципи асосида ривожланиб, такомиллашиб боради. Бунда эса ўз ўрнида диний қадриятларнинг роли муҳим аҳамият касб этади. Диний қадриятлар миллий ва умуминсоний қадриятлар ўртасида занжир вазифасини ўтайди.
Қадимдан юртимизда масжидлар, черковлар ва синагогалар ўз ибодатчиларига хизмат кўрсатиб, миллатлар ўртасида келиб чиқиши мумкин бўлган можароларнинг юзага келишини бартараф этишга хизмат қилган. Бу эса халқимизнинг қадимдан динлараро бағрикенгликни таъминлаганини билдиради. Инсоният тарихида муҳим ўрин тутган, аждодларимиз томонидан эътиқод қилинган, бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган диний қадриятлар ёшлар ҳаётида соғлом турмуш тарзини кечириш, миллий ғурур, ватанпарварлик туйғусининг шаклланиши, ахлоқий тамойилларга амал қилиш каби ўз ўрни ва тарбиявий аҳамиятига эга¹.
Қўлланмамизнинг мазкур бобида Ислом динининг умуминсоний, миллий ва маданий феномига кўпроқ аҳамият қаратганимиз, китобнинг бошқа бобларида жаҳон динлари тарихи, шаклланиш тамойиллари, маданий ҳодиса эканлиги ҳақида кўплаб маълумотлар берилган.