Gulchehra shadmanova, soyibjon mirzayev «zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari»

3.2. Axborot tizimlarining hayot sikli 
Korxonaning axborot tizimlarini ishlab chiqishning har xil usullari mavjud. 
Bundan kelib chiqadiki, bunday tizimning loyihachisi to‘qnash keladigan eng 
muhim savollardan biri: korxonaning axborot tizimini qanday qilib ishlab chiqish 
kerak? Bu savolga javob berish uchun biz korxona 
axborot tizimlarining hayot sikli 
modeli degan tushunchani 
kiritamiz. Bu hayot sikli modeli korxonaning axborot 
tizimlarini ishlab chiqish jarayonlari fazalarini qoplaydi. Korxonaning axborot 
tizimi –bu dasturiy ta’minotning murakkab tizimidan iborat bo‘lib, u tashkiliy 
takliflarni yana qaytadan yaratish emas, balki ularni aks ettirish va o‘zgartirishga m 
o‘ljallangandir. Shuning uchun hayot sikli modeli korxonaning mavjud axborot 
tizimlarini o‘zgartirish va modernizatsiya qilish uchun
y o‘naltirilgan davrlarni o‘z ichiga oladi.
Hayot sikli modeliga kirish. 
Axborot tizimlari jarayonlarini qarab chiqishda, biz axborot tizimini faqat 
dasturiy ta’minot e’tiborga olingan juda tor ma’noda izohlaymiz. Odatda axborot 
tizimlarini ishlab chiqish ikkita jarayondan iborat. Ishlanmaning birinchi jarayonda 
universal axborot tizimi amalga oshiriladi; ikkinchi jarayonda bu tizim aniq 
shartlar ostida sozlanadi. Misol uchun, ERP tizim uchun SAP ga o‘xshash dasturiy 

---

39 
ta’minot bilan ta’minlovchilar o‘zlarining boshqa tashkilotlar uchun ERPning 
yangi versiyalarini amalga oshiradilar. ERP tizimni amalga oshirish dasturiy 
ta’minotni ishlab chiqish jarayonida ular tomonidan olib boriladi. Bundan keyin, 
tashkilot ERP tizimni sotib olganidan keyin bu ERP tizim tashkilotning ishlab 
chiqish jarayonidan o‘tadi. Ishlanmaning bu ikkinchi jarayonida, ERP tizim 
o‘rnatilishi, joylanihi, ixtisoslashtirilishi, va tashkilotga topshirilishi kerak.
Bu ikki jarayonning aralashmasi ham bo‘lishi mumkin. Misol uchun 
bankning axborot tizimi ERPning tanlab olingan komponentlaridan va ma’lum bir 
funksiyani ta’minlovchi o‘zlari ishlab chiqqan dasturiy ta’minot komponentlaridan 
iborat bo‘lishi mumkin. Juda murakkabligi uchun mavjud axborot tizimlari 
qaytadan loyihalanadi va ko‘p marotibalab yaxshilanadi, lekin yangi tizim bilan 
almashtirilmaydi. Bundan kelib chiqadiki, axborot tizimini ishlab chiqish jarayoni 
xizmat ko‘rsatish va yaxshilanish kabi davrlarni o‘z ichiga olar ekan. Misol uchun 
bankning axborot tizimida ERP tizim qayta sozlanishi yoki yangi versiyagacha 
yangilanishi mumkin.
Tashkilotlar axborot tizimlarini ishlab chiqishi va boshqa tashkilotlardan 
sotib olgan dasturiy ta’minot komponentlarini o‘z ichiga olgan axborot tizimlarini 
ishlatishi 
mumkin. 
Axborot 
tizimlarini 
ishlatmoqchi 
bo‘lgan 
kishilar 
foydalanuvchilar
yoki 
ishtirokchilar
bo‘lishadi. Axborot tizimlarini loyihalaydigan 
kishilar loyihachilar bo‘ladi.
Hayot siklining ko‘plab modellari to‘g‘risida adabiyotlarda yozilgan va 
amaliyotda qo‘llanilmoqda
4
. Ayrim modellarning maqsadi dasturiy ta‘minotni 
ishlab chiqish jarayonidan iborat(misol uchun, kompaniyalarda) va boshqa– 
tashkilot(misol uchun, bank)larning axborot tizimini ishlab chiqish. Rasmda 
keltirilgan hayot sikli modeli bu modellarning aralashmasidan iboratdir. Har bir 
ko‘p burchak hayot siklidagi davrni tasvirlaydi. Asosiy sikl yangi axborot tizimini 
ishlab chiqish jarayonini modellashtiradi. U universal dasturiy ta’minotni ishlab 
chiqish jarayonini, universal dasturiy ta’minotdan sozlangan axborot tizimlarini 
4
Introduction to information systems T. Cornford, M. Shaikh IS1
060 
2013.

---

40 
ishlab chiqish jarayonini, hamda bu ikki ishlanma jarayonining aralashmasini 
o‘ziga aks ettiradi.
Ajratib ko‘rsatilgan ko‘pburchaklardan tashkil topgan ikkita kichik sikl 
mavjud axborot tizimini ishlab chiqish jarayonini modellashtiradi - ya’ni axborot 
tizimining bajarilishiga xizmat qiladi va yaxshilaydi.
1-rasm. Korxonaning axborot tizimi hayot sikli modeli. 
Dasturiy ta’minotni ishlab chiqishga mo‘ljallangan hayot sikli
1-rasmdagi hayot sikli modeli murakkab, aniq shartlarga( ya’ni individual 
buyurtma bo‘yicha qilingan) asoslangan, ishlanmasi ko‘plab kishi-yillarni talab 
qiluvchi dasturiy ta’minot tizimlaridan iborat. Axborot tizimlarini ishlab chiqishni 
tunnel yoki avtomobil ishlab chiqarish bilan solishtirish mumkin. U odatda loyiha 
shaklida tashkillashtiriladi. 1-rasmdagi asosiy sikl yahgi axborot tizimini ishlab 
chiqish jarayonini ifodalaydi.
Ixtisoslashtirilgan axborot tizimlarini quyidagi 11 ta davrga ajratish 
mumkin:
 Talab davri, loyiha davri, loyihaviy tahlil davri, amalga oshirish davri, 
ishlab chiqarish davri, taqsimlash davri, aylantirish davri, konfiguratsiya davri, 
bajarilish davri, monitoring davri va bajarilish tahlili davri
.

---

41 
Barcha axborot tizimlari uchun bu davrlar barchasi muhim emas; misol 
uchun, ishlab chiqarish davri, taqsimot va aylantirish davrlari faqat ERPga 
o‘xshash universal axbotot tizimlari uchun, Microsoft Office vositasi yoki 
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari uchun.
Axborot tizimlarini ishlab chiqish jarayonida modellar muhim rol o‘ynaydi. 
Model, ma’lum bir shaklda(misol uchun, matnli yoki grafikli) ishlab chiqilgan 
axborot tizimlarini, tasvirlaydi. Modellar turli usullar bilar ifodalanishi mumkin, 
lekin ular hamma vaqt axborot tizimlari bilan ushlab(поддерживаемых) turilgan 
axborot tizimlari yoki biznes –jarayonlarni tasvirlash uchun belgilangan. 
Tasvirlash usuli axborot tizimiga biz qaysi nuqtai nazardan qarashimizdan 
bog‘liqdir, va tasvirlash maqsadi orqali aniqlanadi. Berilgan modelga mos 
kelmaydigan jihatlarni model o‘zida saqlamaydi. Modellashtirishda cheksis ko‘p 
rasmiyatchiliklar mavjud. Ularning ko‘pchiligi mantiq, (теории множеств), 
algebra yoki (теории графов)ga asoslangan.