Gulchehra izbullaeva pedagogika nazariyasi

Nazorat topshiriqlari: 
1.
XIII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha Movarounnahr 
va Xurosonda musulmon mamlakatlarida ta’lim-tarbiya tizimi. 
1
А.Шиммел. Мир исламского мисцизма 189 с. 

---

48 
2.
Maktablarda ta’lim tizimi: «sahardan shomgacha» an’anasi. 
3.
Maktabda o’qitiladigan darsliklar va ularning mazmuni. 
4.
«Chahor kitob» – islomga oid pand-nasihatlar kitobi. 
5.
XIII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha Movarounnahr 
va Xurosonda madrasalarda ta’lim va tarbiya.
6.
Madrasalar va ularning bosqichlari. 
7.
Madrasalarda o’qitiladigan ta’lim dasturlari va o’quv fanlari 
tartibi. 
8.
Madrasalarda keng foydalanilgan ta’lim shakl, metod va 
vositalari. 
9.
Madrasalar va ularning turlari hamda moddiy va ma’naviy 
ta’minoti. 
10.
Mudarrislik eng mas’uliyatli va sharafli kasb. 

---

49 
3 - MAVZU. XIII ASRDAN XIV ASRNING BIRINCHI 
YARMIGACHA XALQ PEDAGOGIKASIDA TA’LIM-
TARBIYA 
 
Tayanch iboralar: 
hajviya, latifa, rivoyat, Afandi obrazi, 
latifalari, Guldursun o’zbek xalq rivoyati, vatanparvarlik, 
insonparvarlik, Muhammad Avfiy Buxoriy, «Javome’ ul-hikoyot va 
lavome’ ul-rivoyot». 
Xalq hajviya va latifasi. 
Hajviya muayyan davrdagi va 
jamiyatdagi odamlarning kurashidan umumbashariy, buyuk va teran 
ma’no, xulosalar chiqargani uchun abadiy hayot kasb etadi. Xalq 
hajviyasidagi yana bir muhim xususiyat uning o’lmasligi, abadiy 
yashashidir. Bu hajviya yaratilgan zamon va makon sharoitiga bog’liq 
bo’ladi. Lekin ularning xususiyatlarini va vaziyatini aks ettirish bilan 
kifoyalana olmaydi. Agar shunday bo’lsaydi, bunday hajvlar asrlar 
osha yashay olmas va bizgacha yetib kelolmasdi. Xalq hajviyotining 
muhim xususiyati shundaki, u yashash uchun kurashda mazlum 
kishilarning ustunlikka erishish yo’lida foydalanadigan qurolidir. 
O’rta asrlarda jamiyatdagi hokim sinflar ustunlikni moddiy jihatdan 
qo’lga kiritganlar. Eziluvchilar esa hokim sinfga qarshi kurashish 
uchun hajvdan qurol sifatida foydalanadilar. Bunday hajviya siyosiy 
va ijtimoiy nuqtai nazardan kuchsizlarning kuchlilarga qarshi 
ishlatuvchi qurolidir.
Hajviyaning muhim xususiyati, uning ma’lum makon va 
zamonda bo’lishidir. Xalq hajviyoti paydo bo’lgan davrga, makonga, 
zamon va joy sharoitiga bog’liq bo’ladi. Hajviya jamiyatda yuz 
berayotgan hodisalar bag’rida paydo bo’ladi. Shu hodisani aks ettirib, 
o’zi ham takomillashib boradi. Hukmron sinflarning faqat «kuldirish 
uchun kulish» hajvida esa davrni, jamiyatni aks ettirish xususiyati yo 
sira yo’q, yoxud nihoyatda oz miqdordadir.
Latifa (arab. – mutoyiba, hazil) – xalq hajviyoti janrlaridan, 
tanqidiy mazmundagi qisqa yumoristik hikoya. Qadimdan O’rta Osiyo 
xalqlari orasida keng tarqalgan. Latifalar qahramoni jonli va ta’sirchan 
so’zlaydigan, hazil-mutoyibaga boy, haqiqat va adolatni himoya 
qiluvchi hozirjavob shaxs. Sharqda latifaning ilk namunalari Yusuf 

---

50 
Xos Hojibning «Qutadg’u bilig», Rumiyning «Masnaviyi ma’naviy», 
Sa’diyning «Guliston» asarlarida uchraydi. Latifa janri XI asrdan 
so’ng keng shakllandi va rivoj topdi. Latifa qahramoni o’zbeklarda 
Afandi, tojiklarda Mushfiqiy, turkmanlarda Mirali nomi bilan 
yuritiladi. 
Afandi – turkiy xalqlar og’zaki ijodidagi obraz. Ismi Xo’ja 
Nasriddin (Afandi laqabi). Afandi obrazi va uning yaratilish tarixi 
bo’yicha qator tadqiqotlar amalga oshirilgan bo’lib, turlicha qarashlar 
mavjud. Ko’pgina olimlar Nasriddin Afandi haqidagi latifalarni XIII 
asrda paydo bo’lgan deb sanashadi. Bir qator olimlar esa Nasriddin 
Afandining latifalari arablarning Juha ismli satirik qahramoni 
Saljuqiylar (Anadolu va Turkiston) satirasiga Xo’ja Nasriddin sifatida 
tanilib, keyinchalik turkiy xalqlar tomonidan taraqqiy etgan deb 
ta’kidlashadi. Boshqa olimlar bu qahramonlarni faqat tipologik 
o’xshashligi mavjudligi, har bir xalqning folklorida taniqli satirik 
qahramonlar borligini aytib o’tishgan. 
Sharq xalqlarida Nasriddinning – Xo’ja Nasriddin, Mulla 
Nasriddin, Afandi kabi turli xil nomlari mavjud. U o’zbeklarda Afandi 
(Nasriddin afandi), turklarda Xoja Nasriddin, qozoqlarda Xo’ja Nosir, 
ozarbayjonlarda Mulla Nasriddin deb yuritiladi. Xo’ja Nasriddin 
haqidagi birinchi latifa 1480 – yilga tegishli «Saljuqnoma» kitobida 
keltirilgan. Afandi yozuvchi va san’atkorlar ijodidan munosib o’rin 
olgan. Yozuvchilar tomonidan asarlar, qissalar yaratilgan. Afandi 
haqidagi xalq ijodi bo’lmish latifalar to’plam holida bir necha bor 
nashr etilgan. Kino, teartlarda Afandi obrazi sahnalashtirilgan. 
«Nasriddinning 
yoshligi» 
dramasi, 
«Nasriddin 
Xo’jandda», 
«Nasriddin Buxoroda», «Xo’ja Nasriddin sarguzashtlari», «Xo’ja 
Nasriddinning o’n ikki qabri», «Afandining besh xotini» filmlari, 
«Xo’ja Nasriddin» operettasi, «Nasriddin afandi» musiqali 
komediyasi, shuningdek tasviriy san’at, haykaltaroshlik asarlari 
yaratilgan. Ko’pgina shaharlarda masalan, Buxoro, Anqara 
shaharlarida Afandiga yodgorliklar qo’yilgan. Hattoki 1-aprel 2018 yil 
«Xalqaro astronomlar birlashmasi» tomonidan kosmik ob’ekt 
hisoblangan kraterga Nasriddin Afandi nomi berildi. 
Xo’ja Nasriddinning ba’zi latifalaridagi kabi xalq hajviyasining 
ayrim namunalarida ham zamon va makon uyg’unligining buzilish 
holatini uchratish mumkin. Lekin ularda ham makon va zamonning 

---

51 
muayyan birligini ko’rsa bo’ladi. Chunki bunday latifalarning o’zida 
biz uni yaratgan odamlar yashagan davr va jamiyatga doir biror 
maqsad mavjudligini ko’ramiz. Bunday hajviya xoh Aristafanning 
komediyalari singari yozma tarzda, xoh Xo’ja Nasriddinning latifalari 
singari og’zaki shaklda bo’lsin, uni yaratgan jamiyat ahvolini aks 
ettiruvchi, o’sha davrni tasvirlovchi eng yaxshi asarlardir. Sirakuza 
hukmdori Dionisos Aflotundan Afinaning qonunlarini qaysi kitobdan 
o’rgangan ma’qul, deb so’raganida, buyuk faylasuf unga Aristafan 
komediyalarini o’qishni maslahat bergandi. Aziz Nesin «Biz ham XIII 
asr Saljuqiylar davri ila tanishmoqchi bo’lganlarga Xo’ja Nasriddin 
latifalarini o’rganishni tavsiya qilamiz» deydi. 
Xo’ja Nasriddin yashagan XIII asrda Sharq xalqining ahvoli 
aynan shunday edi. Xuddi shu asrda Saljuqiylar, Xorazmshohlar 
davlati yerlari mo’g’ullar tomonidan bosib olingan, Saljuqiy, 
Xorazmshoh hukmdorlar, beklar va amaldorlar esa o’z manfaatlari 
uchun mo’g’ullar bilan birgalikda xalqqa qarshi ish yuritishgan. 
Shunday bir sharoitda xalq zolimlarga qarshi kurash uchun hajviyaga 
murojaat qiladi. Shu vosita yordamida dushmandan o’ch oladi. 
Bunday hajv qo’rquvning mahsuli bo’lgani uchun muvaffaqiyatlidir. 
Chunki qo’rquv ham eng kuchli tuyg’ulardandir. Yozilmagan yoki 
san’atkor bo’lmagan, oddiy xalq ijodining mahsuli bo’lgan og’zaki 
hajv – kulgining qo’rquvdan tug’ilishi diqqatni yanada ko’proq jalb 
qiladi. Xalq shunday vaziyatlarda afsonaviy qahramonlar yaratadi. 
O’zi to’qigan hajviy intiqom tuyg’ularini ana shu afsonaviy 
qahramonlarga bog’lab, ularning tilidan gapirish orqali qo’rqoqligi 
tufayli orttirgan gunohini yuvishga harakat qiladi. Buning eng yaxshi 
namunasini yana Xo’ja Nasriddinda ko’rishimiz mumkin. 
Xalq o’zi yashayotgan davrdagi hukmron kuchlarni va 
amaldorlarni hajv qilmoqchi yoxud ular ustidan kulmoqchi bo’lsa, yo 
vaziyatga hamohang biror Xo’ja Nasriddin latifasini to’qir yoki 
manbadan olingan latifani afandi nomiga bog’lab Xo’ja Nasriddin 
hikoyasiday taqdim qilardi. 
Xo’ja Nasriddin mo’g’ullar Sharqda zulm va falokat seli kabi 
oqib kelib hammayoqni xonavayron qilgan paytda yashagandi. 
Mo’g’ul istilosi natijasida iqtisodiy jihatdan kambag’allashgan, 
ijtimoiy jihatdan cho’kkan, siyosiy tazyiqlar natijasida har tomonlama 
mo’rtlashgan bir muhitda mo’g’ullar tomonidan mag’lub qilingan 

---

52 
xalqning amalga oshirib bo’lmaydigan isyonkor orzularini hajv yo’li 
bilan ifodalangan va shu tariqa xalqning bunday og’ir sharoitda 
yashay olishini, yuragini bo’shatib, ovunishini ta’min etgan Xo’ja 
Nasriddin ham tarixiy shaxs, hamda ramziy bir obraz edi. Xo’ja 
Nasriddin hayotining jo’shqin davri ana shu alg’ov-dalg’ov paytga 
to’g’ri keldi. Xalqqa xos qudratli hajv ham ayni shu davrda yaratildi. 
U xalqni ezuvchi ichki va tashqi dushmanni nishonga olardi. 
Afandi barcha latifalarda mard, to’g’ri so’z, haqiqatgo’y, 
adolatni ulug’lovchi, beva-bechoralarning homiysi, shuningdek shaxs 
va jamiyat kamchiliklari ustidan kuluvchi xalq qahramoni sifatida 
gavdalangan. U ba’zi adolatsiz amaldorlar, qozilarning, so’zi bilan 
ishi mos kelmaydigan din peshvolarning kirdikorlarini fosh etgan, 
ularga bo’lgan munosabatini yengil mutoyiba yoki achchiq hajv orqali 
ixcham va obrazli tarzda ifodalagan.