Г>ул китаптл К. лракллнакстаппып кубла ранонллрыпда жасай- тугын клракалпаклардын этннкалык составы, сол гсрригориядагы

1,11 С. II. Т о л с т о н . По следам древнехорезмииской цинили-
аации, 2.‘1(|-6ет.
04
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ады'-п. Халық арасыидя бу|[ы қаргыс атқаи, аит урға- 
жор, Рүлд|фснни
1
щ есапсыз ғәзийнесми пзлеймен деўн 
ши адам сөзсиз өледн деғен исеним сөзлср тарал- 
ғ.ш1-'1. Ол тийкарынан халық аўызеки творчесгвосын- 
да ушырасады. Гүлдирсин деген сатылған бахытсыз 
қ ддын гәгдприне байланыслы келнп шыққан. Қара- 
қллнақ халқы арасында Гүлдпрснн туўралы қызықлы 
легенда да бар... Лнығында да, 
1үл0ирсин
топоиимн- 
1
МЩ келип шығыў дереклерин белгилеўде халық аныз 
сззлери ҳәм жазылған гарийхый магериаллар үлкеп 
/к>рдем етеди. Бул топоним „Гүлди урсым“, „Гүлдп 
қудай урсын“ деген халық қәҳәрннен туўғаи ызалы 
сезимғе тиккелей қагнаслы ма имаса өзбек[не „гүл- 
дор“ (нвегисгый, разрисованиый, узорчатый -УзГС., 
113) ҳәм қарақа'шақша „ғүлдирлеў“ (Гүлдирмаманын, 
дийўалдын)'" сөзлери тнйкарында келнн шыққан ата- 
ма ма? Бул еле де изерглеўди талап егеди.
Төргкүлдич қубла-шығыс тдрсмннде Днмитров атын- 
дағы колхозда 
Цосбай аўылы.
деген топоним гезле- 
седи Онда мәкан егкеп хадықтын көпшилнги —қара- 
қалпақлар. Биз бенеп ушырасқан адамлар усы аўыл 
тарийхы гуўрады: „Дәсленки адамлар көшип келген 
ўақтында бул жерде тек төрт-бес жай бар екен. Олар- 
дын ишинде Досбай деғен жасы уллы адам болыиты. 
Лўыл сол кисиннц иснмн менеп „Досбай аўылы“ деп 
агалып кеткен*,—дейди. Бул тоионнмпнн халық бол- 
жаған этимологинсы қуўатлаўға турарлық. Ҳақыйқат- 
тан да, аўыл атамасы айтылган жағдайларға байла- 
ныслы дөреўи итимал...
Қарақалпақ халқы XVIII—XIX оспрлерле ҳәр қый- 
лы себеплер мепен қопыс жайып Әмиўдәрьинын жоқар- 
ғы /иғный ӨзССР ынын областьлары/ ҳәм төменги 
тәрепинен (Қарақалпақстаннын арқа районлары — Шым- 
бай. Мойнақ, т. б.) алғанлығы белгнлп. Усыған сәй- 
кес кубла диалект ўәкиллернииц сөйлеу тилинде 
жоқары
ҳәм 
төмен
топопимикалық атамалары ушы- 
райды: 
ЖоқарыОан Г а лхи н дегән келди. Ат алары -
|*\ С. П. Т о л с т о в . По следам древиехорелмнйской циаалн- 
зацин., 236, 239—бет.
121. Сонда, 19—бег.
I-*. Русско—каракалпакскии словарь. М., 1947, 153 бет.
5 - 5 6
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

мызпюмэннон ге.лзди дэ. Визиқ қарры жылда барагпу
- 
еын Нсди бийшара пюмэнгэ.
Г)ируш|Г| раПоныпда жаОласкан Ийшан аўылы кара- 
калиаклардыц конысланғаи мәкаиы, пК'оммуна“ 
кол- 
хозыпыц жери. Жасы улкен ғаррылардыц аПтыўын- 
шп, бул жср көлемп жағынан улкен ел болып, дпн- 
ппц ертедеги үстемлик еткен бпр дәўирлерннде өз 
агамасына ние болғаи. Аўылдыц өз алдына иГннаны 
болган. Усыган байланыслы Ийшан аўыл келнп шық- 
канлығы сөзсиз.
Төрткүл каласыныц шығыс-арка тәреиипде Келгә- 
минар (әд. Келтеминар) аўылы орналаскан. Ол таза 
ҳәм гөне Келтеминар болып екнге бөлпнеди. Ҳәзнр 
бул жерлерде райондагы Максим Горький атындағы 
колхоз конысласкан.
Бурында Султанбаба (Бируний районында) әўли- 
йесине келген зияратшылардан „кудай жолы“ (өзб. на- 
знр) алыўға арналған кәлендерлердин жайын Кәлен- 
дерхана деп атаған, кейин усы атама пүткиллей үлкен 
бир аўылдыц тононимлик атамасына айналған. Кәлен- 
дерхананын жергиликли 
атамаларыныц бирин бул 
әтирапта жасаўшылар „Сарыкөл" деп те атайды. Бул 
топопимнин усылай аталыўына себеп сот жерлердиц 
орнында бурын көллик ҳәм камыслык болғанлығынан 
деп түсинсе болады.
Султанбаба әўлийеснниц жолында 81 диц көпирин- 
дегп өзеккс келип қуятуғын 11айман деген үлкен жап 
бар. 
Найман
топонимпниц тийкары монғол тнлиндегп 
найм
(««)-сегнз, сегизинши деген мәнилерди бере- 
дп143. Монғол тилинде усы сөз урыў атамасын да ан- 
латады.131
Әмнўдәрья районыпын шыгыс-қубла тәрепиндегн 
Кытай аўылы жеринде 
Қумсэнгэр
“ (әд. 
қум сиқген
, 
қум басып кеткен
деген мәниде)1-1’ ороними бар. 
Жасы үлкен 
адамлардыц ғүррицлернне карағанда, 
бумнан 80-100 жыл бурыи ол жер қала болган, оғап