Gomogen katalitik reaksiyalar gaz fazasida va eritmalarda borishi mumkin.
Bunday reaksiyalarning o„ziga xosligi jarayon tezligining katalizator
konsentrasiyasiga proporsionalligidadir. Demak katalizator reaksiyada bevosita
ishtirok etadi, deb taxmin qilish mumkin. Lekin boshqa tomondan,
reaksiya
tugagandan so„ng katalizator kimyoviy o„zgarmaydi. Ushbu dalillarning ikkalasi
ham o„tar birikmalar nazariyasi orqali oson tushuntirilishi mumkin. Ushbu
nazariyaga ko„ra, katalizator ta‟sirlashayotgan moddalarning biri bilan beqaror
oraliq
birikma hosil qiladi, u esa boshqa reagentlar bilan ta‟sirlashadi, bunda
katalizator o„zgarmagan holda ajralib chiqadi. Oraliq birikmalar nazariyasi asosiy
tajribaviy dalillarni tushuntiradi, ya‟ni katalizatorning tanlab ta‟sir qilishini hamda
reaksiya tezligining katalizator konsentrasiyasiga proporsionalligini tasdiq-laydi.
Ushbu nazariya katalizatorning ta‟sirlashayotgan modda bilan hosil qilayotgan
oraliq birikmani tajribada bevosita aniqlash mumkinligi bilan ham tasdiqlanadi.
Ammo gomogen kataliz mexanizmi doimo oraliq birikmalar hosil bo„lishi
bilan bog„lanmagan. Masalan, zanjir reaksiyalarda katalizatorning roli zanjirning
o„sish jarayoniga ta‟sir qilish bilan bog„liq. Katalizator zanjir rivojlanishining yangi
yo„nalishlarini va tarmoqlanishlarini
hosil qilishi mumkin, bunda zanjirning
uzunligi ortadi, bu esa jarayonning tezlashishiga olib keladi.
Eritmalardagi barcha gomogen katalitik reaksiyalarni kislota-asosli va
oksidlanish-qaytarilish jarayonlariga ajratish mumkin. Kislota-asosli katalizga
elektron juftlarning uzilishisiz (geterolitik) boruvchi jarayonlar kiritiladi. Efirlarning
sovunlanishi,
eterifikasiya, polisaxaridlarning gidrolizi, izomerlanish, galloidlash,
kondensasiyalanish reaksiyalari bunga misol bo„ladi. Bunday reaksiyalarda
H
3
O
+
va
OH
-
ionlari katalizator vazifasini bajaradi.
Oksidlanish-qaytarilish
kataliziga
elektron
juftlarning
uzilishi
va
elektronlarning bir molekuladan boshqasiga o„tishi (gomolitik)
kuzatiladigan
jarayonlar kiritiladi. Bunday reaksiyalar eritmalarda ko„pincha turli ionlar bilan
tezlashtiriladi. Ionlarning katalitik ta‟siri ularning strukturasiga bog„liq. Ionning
tarkibi qanchalik murakkab bo„lsa, bir xil sharoitlarda uning katalitik ta‟siri
shunchalik yuqori bo„ladi. Murakkab zarrachalarda erkinlik darajalari soni katta
bo„lganligi sababli, ular reaksiyaning elementar akti davomida ajralayotgan
energiyani o„ziga yig„ib olishi mumkin.
Ushbu energiya keyinchalik
ta‟sirlashayotgan moddalarni faollashtirish uchun ishlatiladi. Bunday jarayonni
katalizator yordamida energiyani “rekuperasiya”lash deyiladi va u fementativ
katalizga tegishlidir. O„zining kimyoviy tuzilishi bo„yicha fermentlar (enzimlar),
oqsillar yoki oqsillarning kichik molekulali birikmalar bilan komplekslaridir. Ko„p
fermentlarda oqsillar tashuvchi vazifasini bajaradi, ular bilan bog„langan prostetik
guruh esa katalitik faollikka ega bo„ladi.
Fermentlarning ta‟sir mexanizmi ferment-substrat oraliq birikmaning hosil
bo„lishi bilan bog„liq bo„lib, keyinchalik
u mahsulotga aylanadi, ferment esa
o„zgarmas ko„rinishda qoladi. Fermentlarda oqsildan iborat tashuvchining
mavjudligi fermentativ katalizning qator o„ziga xosliklarini keltirib chiqaradi.
Ulardan eng ahamiyatlisi fermentlarning katalitik ta‟siri haroratning va muhit
kislotaliligining kichik oralig„idagina namoyon bo„lishidadir.
Fermentlarning eng
yuqori faolligi
Do'stlaringiz bilan baham: