Glikozidlar

Saponinlarning tibbiyotda qo’llanilishi

Saponinlar organizm bezlarining suyuqlik ajratish xususiyatini kuchaytiradi, so’lak va ter ajralishini oshiradi. Shuning uchun saponinlar va saponinlar saqlovchi mahsulotlar tibbiyotda balg’am ko’chiruvchi va siydik haydovchi hamda tinchlantiruvchi, organizm tonusini qo’zg’atuvchi vosita sifatida ishlatiladi. Steroid saponinlardan steroid gormonlar sintez qilishda arzon mahsulot sifatida foydalaniladi.
Saponinlar yana turli xildagi boshqa dori moddalari va zahar hayvonlar ichagida so’rilish jarayonini kuchaytiradi. Saponinlarning bu xossalari dori turlari tayyorlashda hisobga olinishi kerak.
Toza saponin ba’zi (brutsellyoz va kuydirgiga qarshi ishlatiladigan) vaksinalarni tayyorlashda va xalq xo’jaligida ko’p ishlatiladi. Oziq-ovqat sanoatida (holva, pivo, limonad tayyorlashda), o’t o’chiradigan asboblarda, yengil sanoatda (nafis gazlamalarni yuvishda) va boshqa sanoat tarmoqlarida qo’llaniladi.
Saponinlarning fizik va kimyoviy xossalari
Saponinlar oq rangli amorf birikmalar, sapogeninlar esa kristall moddalardir. Saponinglikozidlar suyultirilgan spirtlarda yaxshi eriydi (6070%), 90% li etil spirtida qaynatilganda erib, sovutilganda qayta cho’kadi, organik erituvchilarda erimaydi.
Aglikonlari - sapogeninlar esa aksincha organik erituvchilarda yaxshi erib suvda va suyultirilgan spirtlarda esa erimayda. Saponinlar fenollar va steroid spirtlar bilan molekulyar birikma beradi. Hosil bo’lgan birikmalar suvda va spirtda yomon eriganligi uchun saponinlar saqlangan eritmalardan ajratib olish uchun shunday reaksiyalardan foylalaniladi, hamda miqdoriy analiz qilish uchun ham qo’llaniladi.
Saponinlar xolesterin bilan birikkanda faolligini yo’qotadi. Saponinlar istemol qilinganda ichki sekretsiya bezlarning suyuqlik ajratish qobiliyati kuchayadi.
Saponinlar eritrotsitlarni gemoliz qilishi tufayli, ularni eritmalarini venaga yuborib bo’lmaydi (gemolitik zahar).
Saponinning tuzilishiga qarab ikki gruppaga bo’linadi.
1. Triterpen saponinlar. Bular asosan pentatsiklik va tetratsiklik birikmalardan (aglikonlari) iborat.
Triterpen saponinlarning aglikon qismida boshqa funktsional gruppalardan tashqari karboksil gruppasini saqlayda va aksariyat ko’pchiligining suvdagi eritmasi kislotali sharoitga ega bo’ladi.