21
Epiteliy to’qimasining umumiy ta’rifi
Ma’lumki, epiteliy (epithelium) termini birinchi marta 1701 yili Ryuish tomonidan
qo’llangan. Epi-ustidan qoplovchi, tele-so’rg’ich degan ma’noni ifodalaydi. Epiteliy nomi
mazkur ishimizda birinchi marta terining mikroskopik tuzilishini o’rganilganda tilga olingan va
o’shanda epiteliy terining so’rg’ich-simon qavatini qoplab turadigan to’qima deb e’tirof etilgan
edi. Shu jihatdan bu terminni shartli ravishda gistologiya faniga oid termin desak ham bo’ladi.
So’nggi yillarda odam va hayvonlar organizmining mikroskopik tuzilishi chuqur va har
tomonlama o’rga-nilishi natijasida gistologiya fani ancha rivojlandi va yuksaldi, organizmda
yana yangi epiteliy to’qimalari topildi. Ular ayrim sodda va umurtqali hayvonlarda ham topildi.
Hozirgi vaqtda ular har tomonlama o’rganilmoqda. Epiteliy to’qimasi odam va hayvonlar
organizmida keng tarqalgan bo’lib, epiteliotsit hujayralaridan tashkil topgan. Bu to’qima odam
va hayvonlar tanasining tashqi va ichki tomonida joylashgan. U tanani ham tashqi, ham ichki
muhitdan ajratib turadi. U mana shu ajratib turish vazifasi tufayli chegaralovchi to’qima deb
ham yuritiladi. Тashqi va ichki muhitdan organizmni chegaralab turar ekan, u muhit bilan
bevosita bog’liq turadi. Epiteliy to’qi-masining hujayralari odatda qatlam-qatlam bo’lib
organlarni o’rab turadi. Uning qatlam hosil qilish xususiyati hatto ulardan tayyorlangan
kulturalarda ham ko’rinadi: epiteliy hujayralari bir-biri bilan tutashib, o’z vazifasiga ko’ra tashqi
muhitdan chegaralanib oladi. Bundan tashqari, epiteliy to’qimasining asosiy massasini hujayralar
massasi tashkil qiladi.
U organizmning tashqi muhit bilan bog’liq bo’lgan ichki organlar yuzasini qoplab turadi.
Masalan, bu epiteliy ovqat hazm qilish sistemasining ichki yuzasini, ya’ni og’iz bo’shlig’i,
qizilo’ngach, me’da, ingichka hamda yo’g’on ichak va tanosil organlar devorini qoplab turadi va
ularning yon muhitlari bilan bog’liq bo’ladi.
Тashqi muhit bilan bog’liq bo’lmagan organlar yuzasini qoplovchi epiteliy seroz parda
epiteliysi deyiladi. Bunga o’pkani o’rab turuvchi plevra pardasining ustini qoplab turgan epiteliy-
perikard va qorin pardasi epiteliysi kiradi.
Epiteliy to’qimasi qoplab turadigan bezlarga qalqonsimon va ayrisimon bezlar, hamda
gipofiz, ya’ni odenogipofiz epiteliysi kiradi. Bundan tashqari, sodda hayvonlarda uchraydigan
endostil, suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlar hamda baliqlarda uchray digan bronxial
tanachalari ham epiteliy to’qimasiga o’xshab tuzilgan. Epiteliy to’qimasi ikkita yirik qismga:
qoplovchi va bez epiteliysiga bo’lib o’rganiladi.
Ayirish organlari epiteliysi organizmda moddalar almashinuvi jarayonida hosil bo’lgan
chiqindi modda-larni, ya’ni mochevina, siydik kislota va chiqindi tuzlarni ajratib, tashqariga
chiqaradi. Bulardan tashqari, epiteliy to’qimasi organizmni himoya qilish vazifasini ham
bajaradi.
Bez epiteliysi tashqi va ayrim ichki sekretsiya bezlarini tashkil etar ekan, mazkur bezlar har
xil mahsulot ishlab chiqaradi. Тashqi sekretsiya bezlarining mahsulotiga gormon deyiladi.
Bezlarning bu mahsuloti, odatda, organizmda juda muhim vazifalarni bajaradi.
Endi epiteliy to’qimasining o’ziga xos xususiyat-lari, joylashishi va boshqa to’qimalardan
farq qiladigan belgilari ustida to’xtalib o’tamiz.
Epiteliy to’qimasining hujayralari hamma vaqt bir-biriga nisbatan yonma-yon zich
joylashgan bo’ladi. Uning hamma epidermis hujayralari qavat-qavat bo’lib joylashib, himoya
22
vazifasini o’taydi. Yuqorida aytilganidek, bu hujayralarda oraliq modda bo’lmaydi. Ular bir-biri
bilan desmasomalar va tutashtiruvchi plastinkalar yordamida birikkan bo’ladi. Epiteliy
to’qimasining hujayralari hamma vaqt bazal membrana ustida joylashadi. Bazal membrana
muayyan strukturaga ega bo’lmagan, g’ovaksimon, ya’ni amorf modda va fibrinlar strukturasiga
ega tuzilma bo’lib, epiteliy to’qimasi hayotida muhim vazifani bajaradi. Epiteliy hujayralari
doim qutbli, ya’ni bazal va apikal qismlarga ega bo’ladi. Hujayralarning pastki, ya’ni bazal
membranaga qaragan qismi tashqi va ichki apikal qismidan farq qiladi. Ayniqsa bir qatorli yoki
ko’p qatorli silindrsimon epiteliy hujayralarining apikal qismi har xil spetsifik, morfologik
tuzilishga ega. Bu tuzilmalarning har qaysisi bajaradigan muayyan vazifasiga moslashgan.
Unga o’xshash moslamalarni ichakdagi epiteliy hujayralarining apikal qismida ham ko’rish
mumkin. Hujayralarning ana shu apikal membranasi bir necha ming protoplazmatik o’simtalar
hosil qiladi. Bu o’simtalar fanda mikrovorsinkalar deyiladi. Har bir hujayrada shunday
mikrovorsinkalardan mingga yaqini uchraydi. Bularning asosiy vazifasi ichaklardagi par-
chalangan ovqat qon tomirlarga so’rilishini, shu bilan organizm trofikasini ta’minlashdir.
Epiteliy hujayralari, odatda, faqat tashqi tuzilishi bilan emas, balki ichki, ya’ni sito-
plazmasidagi organoidlarning joylashishi va shakli bilan ham farq qiladi. Yadroning yuqori
qismida, odatda, hujayraning to’rsimon apparati joylashadi. Mitoxondriy esa ko’proq
hujayralarning yadrosi atrofida hamda bazal qismida uchraydi. Agar epiteliy ko’p qavatli bo’lsa,
unda har bir qavatini tashkil etuvchi hujayralar tuzilishi jihatidan bir-biridan farq qiladi, ya’ni
tashqi muhitga yaqin joylashgan epiteliy hujayralar bazal hujayralardan ancha farq qilib, buni
terida tirnoqlar, tukchalar, kipriklarchalar hosil qilishga moslashishi bilan tushuntirish mumkin.
Epiteliy hujayralariga xos yana bir xususiyati shundan iboratki, ular yuqori darajada
ixtisoslash-ganligiga qaramay, tarkibida bo’linish qobiliyatiga ega bo’lgan hujayralar ko’p
uchraydi. Тo’qima tarkibida doim ana shunday hujayralar bo’lishi, odatda, unda rege-neratsiya,
ya’ni tiklanish jarayoni jadal borishini ta’minlaydi. Epiteliy to’qimasining bu xususiyati
organizmning tashqi muhit bilan bevosita bog’liq qismlari tashqaridan ko’plab mexanik,
ximiyaviy va boshqa ta’sirga uchrashida juda muhim vazifani o’taydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
