Gistologiya, stitologiya va

M ielinli tolaning ayrim joylarida m ielin parda hosil bo‘!ish 
jarayonida m ezakson qavatlari bir-biriga zich o ‘ralmaydi va 
ularning orasida sitoplazm aning yupqa qatlami qoladi. Shu sababli 
bunday joylar yaxshi bo‘yalm aydi va yorug‘lik mikroskopida 
ko‘ringan Shmidt-Lanterman kertiklariga mos keladi. Dem ak, 
Shmidt-Lanterman kertiqlari m axsus gistologik tuzilm a bo‘lmay, 
balki m ielin pardaning bo‘sh o‘ralgan va, shu sababli, yaxshi 
bo‘yalm agan sohalaridan iboratdir. Lem m otsitni tashqaridan bazal 
membrana o ‘rab turadi. Demak, m ielinli nerv tolasining asosiy 
xususiyati shundan iboratki, o ‘q silindr atrofida lem m otsit 
sitoplazm asidan tashqari ushbu hujayra plazm olem m asining juda
273

---

ko‘p qavati bir-biriga zich yopishib yotadi. Shu bilan birga ushbu 
plazmolemmaning kim yoviy tarkibi ham o‘ziga xos. Chunonchi, 
biomembranalar tarkibida lipidtar va oqsillar miqdorining nisbati
1 ga yaqin. M ielin pardalar bu qoidadan farq qiladi: ularning 
tarkibida lipidlar ancha ko‘p (=80 %) boMadi. Shuning hisobiga 
m ielin parda ju d a yaxshi effektiv elektr izolyator hisoblanadi. 
M arkaziy nerv sistem asining m ielinli tolalarining farqi ularda bitta 
oligodendrogliotsit o‘zining o‘ sim talari yordamida bir vaqtning 
o‘zida bir nechta qo‘ shni tolalam ing m ielin pardasini hosil 
qilishda qatnashadi(rasm 8.9).
Rasm 8.9. Markaziy nerv sistemasida oligodendrogliotsit 
va mielinli parda hosil bo ‘lishi (sxema)
1-oligodendrogliotsil
2-nerv toiasi
3-oligodendrogliotsit sitoplazmasi
4-akson
5-hujayralararo bo'gMn (Ranve bo‘ gMni)
Binobarin, oligodendrogliotsitning har bir o'sim tasi boshqa 
o‘ simtalardan mustaqil ravishda nerv tolalaridan birining mielin 
pardasini hosil qiladi, natijada bir nechta nerv 
toiasi 
oligodendrogliotsitning umumiy yadro tutuvchi qism i orqali bir- 
biri bilan bogManib qoladi. Demak, hujayraning yadro tutuvchi
274

---

qismi bitta nerv tolasi neyrolemmasi tarkibida emas, balki tolalar 
o'rtasida joylashadi. Markaziy nerv sistemasining mielinli nerv 
tolasida Shmidt-Lanterman kertiklari boMmaydi, tola tashqaridan 
bazal memhrana bilan oralmagan. Markaziy nerv sistemasida 
mielin ishqoriy mielin oqsili va proteolipid oqsil tutadi. Odam 
markaziy nerv sistemasining demielinizatsiya qiluvchi (mielinni 
yo'qolishi bilan kechuvchi) ba’zi kasalliklari ushbu oqsillarining 
biri yoki ikkalasining etishmasligi yoki yoqligi bilan bogMiq. 
Rauve bo‘g‘inIari nerv tolasi bo‘ylab impulsni o'tkazishda muhim 
o‘rin tutadi. Masala 
shundaki. 
Na+- 
kanallari 
o‘q 
silindr 
aksolemmasining faqat Ranve bo'g'inlari sohasidagina mavjud, 
aksonning mielin bilan qoplangan segmentlarida boMmaydi. Na+- 
kanallarini/ig bunday joylashganligi toladan impuls o ‘tkazish 
mexanizmini tubdan o'zgartirib yuboradi. Ranve bo'gMnlari o‘rta- 
sida impuls Na +- kanallarining nisbatan sekin ochilishi-yopilishi 
(kimyoviy depolyarizatsiya) orqali emas, balki bo‘g‘in sohasida 
vujudga kclgan dcktr maydoni o"zgarishining tarqalishi orqali 
o ‘tkaziladi. Iilekir maydonining o'zgarishlari mielin pardasi 
ostidagi o‘q silindrda. xuddi yaxshi izolyatsiya qilingan o tkaz- 
gichdagi kabi tez. deyarli bir zumda tarqaladi. Nerv impulsining 
bunday u/alilishi sakrab (saltator) o‘tkazish, deb ataladi. U birin- 
kelm ro'j beradigan ikkita jara>onni o;z ichiga oladi: navbatdagi 
Ranve 
bo'g'inida qo‘zg‘aIishni nisbatan sekin (kimyoviy 
depolyari/atsiya to lqini shaklida) o'tkazish va tolaning mielin 
bilan o'nilgaii bo“g‘inlararo segmentida signalni (elektr zaryadini) 
keyingi ho'g'ingacha tez o‘tkazish. Mielinsiz nerv tolasida 
membrananing kimyoviy depolyarizatsiyasi to'lkini aksolemma- 
ning butun uzunligi bo'>lab. uzilmasdan asta-sekin tarqaladi, 
mielinli tolada esa kimyoviy depolyanzatsiya faqatgina Ranve 
bo‘g“ini sohasidagina ro‘y beradi (rasm 8.10). Depolyarizatsiyaga 
uchragan 
Ranve 
bo‘g'ini 
plazmolemmasining potentsialini 
o‘zgarishi mielin pardada elektr zaryadini hosil qiladi va u mielin 
parda orqali keyingi bo‘g‘ inga borib, uni kimyoviy depolyarizat­
siyaga uchratadi, ya’ni go'yoki impuls bo‘g‘indan bo'g'inga 
sakragandek boMadi (saltator o'tkazish). Demak, aksolemma 
bo'ylab depolyarizatsiya to lqinini tarqalishida bo‘g‘indan bo‘-
275

---

gMnga elektr zaryadi o ‘tadi. Elektr zaryadining tezligi kiyoviy 
zaryadning tczligidan yuqori boMganligi sababli, mielinli nerv 
tolasi mielinsiz tolaga nisbatan impulsni ancha tez o‘lkazadi. Kam 
mielin tutgan ingichka tolalar va mielinsiz tolalar nerv impulsini 
1—2 m/s tczlik bilan o‘tkazsa, yo‘g‘on mielinli nerv tolalarida 
impulsning o‘tish tezligi 5-120 m/sga etadi.
S liv a iu i
SUvaaut 
Ыуаугзчшпа 
ichki «loldiq 
uieinbraiia->i
mielm
Stim u li'L an fcn n an
ih i/.iqlan
tou Na* K.
mm
II.
mi
bnvam i 
hujnyintiiiiiig 
per m odi I 
«iioplizinasi
SUvniui