|
Markazlashgan va maxalliy suv ta’minoti manbalari
O‘zbekiston Respublikasidagi shaharlar va shahar turkumiga kiruvchi aholi yashash punktlari aholisining markazlashgan turdagi suv ta’minoti 70—98% ni tashkil etsa, qishloq aholi yashash joylarida bu ko‘rsatkich o‘rtacha 48% ga tengdir. Markazlashgan suv ta’minoti (suv tarqatish tarmog‘i) aholini suv bilan ta’minlashdagi eng yaxshi usul hisoblanadi, chunki agar mahalliy suv tarqatish ta’minoti tizimida aholi suvni bevosita manbaning o‘zidan hech qanday tozalash ishlarini amalga oshirmay iste’mol qilsa, markazlashgan suv ta’minoti tizimida suvni manbadan olish, tozalash, zararsizlantirish va uni iste’molchigacha yetkazib berish bosqichlari amalga oshiriladi.
Respublikamizda markazlashgan suv ta’minoti 257 ta aholi yashash punktlarida mavjud bo‘lib, ba’zi bir qishloq joylaridagi aholining suv ta’minoti 0 dan 40% gacha. Respublikamizning Qoraqalpogiston, Xorazm, Buxoro hamda Samarqand viloyatining g‘arbiy qismi, Jizzax, Qashqadaryo, Surxandaryo viloyatlaridagi aholini markazlashgan ichimlik suvi bilan ta’minlash haqidagi masalada hanuzgacha ko‘plab muammolar yuzaga kelib turibdi. 1990-yildan boshlab Respublikamizdagi shaharlar va qishloq aholi yashash joylarini sifatli ichimlik suvi bilan ta’minlash haqida Davlat Dasturi ishlab chiqilgan bo‘lib, ana shu o‘tgan vaqt mobaynida 13,5 ming km suv tarqatish quvurlari (asosan Orol oldi mintaqasida) yetkazilib ishga tushirilgan. Ammo Dasturga muvofiq 2005-yilgacha kommunal xizmat tizimidagi suv tarqatish tarmoqlarining quvvatini 7 dan 20 mln km3/kun gacha ko‘paytirish rejalashtirilgan, shuning uchun aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta’minlashni amalga oshirish uchun juda katta hajmdagi ishlarni bajarish lozim bo‘ladi. U vazifani to‘liq amalga oshirish orqali suv ta’minotini gigiyenik me’yorlargacha oshirishga imkoniyat yaratiladi. Bu esa o‘z ornida aholi yashash punktlarini kommunal obodonlashtirilganlik darajasi bilan chambarchas bog‘liqdir.
Aholi yashash punktlarining suv ta’minoti bo‘yicha Davlat Dasturini bajarish suv ta’minotlari uchun suv manbalarini to‘g‘ri tanlashni talab etadi. Bu sohada tibbiy xizmat xodimlarining tutgan o‘rni juda yuqori hisoblanadi, chunki suv manbaini tanlashdagi asosiy mezon uning gigiyenik talablariga muvofiq kelishi hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi hududidagi barcha aholini suv bilan ta’minlovchi va bu yo‘nalishda foydalanilayotgan va potensial yaroqli manbalar shartli ravishda 2 guruhga bolinadi: yer osti va ochiq suv havzalari. O‘zbekiston Respublikasi hududidagi yer osti suvlarining taxminiy zahirasi yiliga 18 km3 ga yaqin deb hisoblanadi, shu kungacha aniqlangan suv zahirasi esa yiliga 7 km3 ga tengdir. Yer osti suvlari har xil chuqurliklarda joylashgan, shuning uchun ularning quyidagi turlari
m avjud:
Yuza suvlar - joylashgan chuqurligi 0,5—1 metrgacha. Bu manbalar yer sathiga yaqin joylashgan suv o‘tkazmaydigan qatlam ustida bo‘lib, atmosfera yog‘inlari hisobiga to‘ldirib turiladi. Bunday suv tarkibida tuproqdan yuvilib o‘tgan iflosliklar (mikroorganizmlar, kimyoviy moddalar) boladi, shuning uchun gigiyenik nuqtai-nazardan yuzaki suvlar xo‘jalik-ichimlik ta’minoti foydalanishga yaroqsiz hisoblanadi. Bunday suvlar Xorazm, Buxoro, Qoraqalpog‘iston viloyatlarida uchrashi mumkin. Bu tumanlardagi aholi o‘rtasida muntazam ravishda hattoki juda tiniq bo‘lsa ham ichish uchun yaroqsiz ekanligi haqida tushuntirish ishlarini olib borishni taqozo etadi.
Sizot suvlar — yer ostidagi bir necha gorizont (qavatlar)da joylashishi mumkin, ularning chuqurligi esa 5—30 m ni tashkil qiladi. Bu manbalar ham atmosfera yog‘inlari hisobiga hosil bo‘ladi, biroq qalin yer qatlami orqali sizilib o‘tishi jarayonida iflosliklardan tozalanadi, shuning uchun undan maqsadli tarzda foydalanilganda mahalliy suv ta’minoti uchun yaroqli hisoblanadi.
Artezian suvlari. Bunday suvlar ikki turda bo‘ladi - bosimli va bosimsiz artezian suvlari. Artezian suvlari tog‘lardagi abadiy muzliklar va qorliklardan erigan suv hisobiga hosil bo‘lib, yer osti bo‘ylab bir necha o‘n km va yuz kilometrlargacha cho‘zilishi mumkin. Artezian suvlari katta chuqurliklarda to‘planadi (50-60 m dan bir necha yuz metrgacha). Bu suv manbalari o‘zidan suv o‘tkazmaydigan yer qatlamlari ustida joylashgan bo‘lsa bosimsiz, ikkita qatlam o‘rtasida joylashgan bo‘lsa, bosimli suv manbayi bo‘lib qoladi.
O
8.2-rasm
‘zbekiston Respublikasi hududidagi artezian suvlari asosan tog‘lardagi abadiy muzlik va qorliklarning erishidan hosil bolgan suvlar hisobiga bo‘lib, ularning zahiralari tekisliklarda joylashgan. Artezian suvlarining sanitar nuqtai- nazardan ustunligi juda kattadir; bu suvlar juda kam holatlarda uning sifatini yaxshilash lozimligini talab etadi, nisbatan barqaror kimyoviy tarkibga ega, bakterial tarkibi bo‘yicha esa tabiiy toza va yuqori darajadagi tiniqlikka egadir. Bunday suvlar rangsiz, ta’mi esa juda yoqimli.
Yuqori yer qatlamlarida joylashgan ifloslangan suvlardan o‘tgan bo‘lishi mumkin, bu qatlamga esa quduq atrofidagi iflosliklarning so‘rilishi oqibatida uning tarkibi o‘zgarishi mumkin.
Artezian suvlari unchalik katta bo‘lmagan suv tarqatish tarmoqlari uchun bemalol foydalanilishi mumkin, masalan, kasalxonalarning suv ta’minotini ta’minlash maqsadida.
A
Do'stlaringiz bilan baham: |
