Gidrotexnika

Baliq uchun y o ‘naltiruvchi va t o ‘suvchi qurilmalar:
a
— y o 'n a ltir u v c h i t o 'r n i jo y la s h tu r i sx e m asi; 
b —
e le k tr to 's u v c h i.
N a z o ra t sav o llari
1 . S u v o m b o r i n i m a u c h u n q u r i l a d i ?
2 . S u v o m b o r i n i n g q a n d a y e l e m e n t l a r i n i b i l a s i z ?
3 . S u v o m b o r l a r i t e x n i k - i q t i s o d i y k o ' r s a t k i c h l a r i n i k e l t i r i n g .
4 . S u v o m b o r l a r i n i b u n y o d e t i s h d a a t r o f - m u h i t g a u l a r n i n g s a l b i y t a ' s i r i n i
k a m a y t i r i s h m a q s a d i d a q a n d a y t a d b i r l a r a m a l g a o s h i r i l i s h i k e r a k ?
5 . S u v o m b o r l a r i t a s n i f i n i i z o h l a n g .
6 . K e m a o ' t k a z u v c h i s h l u z l a r n i n g a s o s i y q i s m l a r i n i m a d a n i b o r a t ?
7 . S h l u z k a m e r a l a r i n i n g t u r a r l i v a k o n s t u r k s i y a l a r i n i a y t i b b e r i n g .
8 . S h l u z l a r n i n g k e m a k o ' t a r g i c h l a r i t u r l a r i n i a y t i n g .
9 . B a l i q o ' t k a z u v c h i i n s h o o t l a r h a q i d a m a ’l u m o t b e r i n g .
1 0 . G i d r o u z e l l a r d a s h l u z l a r n i j o y l a s h t i r i s h n i m a ?
291

---

VI b o b .
G ID RO U ZELLA RD A IN SH O O T LA R N IN G
JOYLASHUVI VA QURILISH PAYTIDAGI SUVLARNI 
0 ‘TKAZIB Y U B O R ISH
6 . 1 . G I D R O U Z E L L A R Q U R I L I S H D A V R I D A D A R Y O S U V I N I , M U Z
P A R C H A L A R I N I , Y O G 'O C H L A R N I VA K E M A L A R N I O 'T K A Z I S H
6 . 1 . 1 . Qurilish s u v s a rfin i o 't k a z i s h
In sh o o tlar tu g u n in i qurish ja ray o n id a dary o larn in g tabiiy rejimi buziladi. 
B undan tashqari, daryolardan kompleks foydalanganda: y o g 'o c h la m i oqizish, 
k e m a la r yurishi, gidroelek tro stan siy an in g ishlashi, n o rm a l suv t a ’m in o ti, 
sug‘orish kabi ishlar ta ’min lanishi lozim. S h uning u c h u n daryolarda in sh o o t­
lar t o ‘g ‘o n in i qurish ja ra y o n id a qurilish suv sarfini o ‘tkazish m asalasi paydo 
b o 'la d i.
D aryolarda qurilish ishlarini olib borish davrida unin g o 'z a n i d a n o'tk azib
ynboriladigan suv sarfi 
qurilish suv satfi
deyiladi.
Qurilish suv sarfini (Q SS) o 'tk a z ib y u borish bilan b o g 'liq qurilish ishlari 
q iym ati in s h o o t u m u m i y q iy m a tin in g 10 % tashkil etadi.
QSS o'tkazib yuborish usulini tanlashda gidrologik, geologik va topografik 
sharoitlar: d ary o la rd a n kom pleks foydalanish, m ateriallar va in sh o o t turi 
qurilish m u d d a ti, in sh o o t jo y lash tiriiish i, suv b o sim i ( n a p o r ) b a lan d lik
b o 'y ic h a joylashganligi kabi o m illa m i hisobga olinishi zarur.
QSS o'tkazish usuli bilan uni to'sish, inshoot kotlovanidan suvni qochirish 
va u n d a n g ru n tla rn i qazib olish o 'rta s id a uzviy bog'liqlik mavjud.
Q SS o 'tk a z is h usuli b irinchi n avbatda d aryo suv sarfi va sathi rejimiga 
b og'liq, sh u n in g u c h u n d a ry o d a q u rilad ig an in sh o o t loyihasini asoslash 
u c h u n gidrogeologik m a ’lum otlar, geologik sharoitlar, o 'z a n n i q ay darajada 
toraytirish mumkinligi, daryo suvini kanal yoki tu n n el, suv to'sgich konstruk­
siyalari bilan o 'tk a z is h im koniyati kabilar z a r u r bo 'lad i.
G e o lo g ik q id iru v ishlari natijalariga k o 'r a , suv t o 's k i c h z a m i n i d a n
filtratsiyaga qarshi m axsus kurash chegaralari belgilab olinadi.
Q SS o 't k a z ish usulini ta n la s h d a jo y n in g topografiyasi — burilish joyi, 
eski o 'z a n , oraliq, tik q irg 'o q jo y la rin in g mavjudligi en g asosiy o m illa rd a n
biri hisoblanadi. G id ro u z e l konstruksiyasi va uni joylashtirish QSS o'tk azish
usuli bilan c h a m b a r c h a s b o g 'la n g a n . Q SS o 'tk a z is h qurilish m u d d a tig a va 
ishlarni bajarish ketm a-ketligiga t a ’sir etadi. K a le n d a r rejalarni tu zish d a 
albatta QSS o 't k a z ish hisobga olinadi.
Q S S o 'tk a z ish usulining so'n ggi varianti bir n e c h ta sxem alarni te xnik- 
iqtisodiy hisoblari asosida tanlanadi. G idro u zellarn i qurish ja ra y o n id a daryo 
o 'z a n i d a turli xil ishlarni: suv to 'sg ich la rn i qurish va buzib olish, qurib 
b i tk a z ilm a g a n t o ' g ' o n t a n a s i d a n suvni o 't k a z i s h kabi ish larn i a m a lg a
292

---

o s h iris h g a t o ‘g ‘ri keladi. Bu j a r a y o n - 
la rn in g h a m m a s i v a q tin c h a lik b o l g a n i
sababli ularni bajarish vaqtida daryodagi 
hisobiy suv sarfi vaqtinchalik gidrotexnika 
in sh o o tla rn ik id e k qabul qilinadi.
O d a td a g i s h a r o i t l a r d a v a q t i n c h a lik
i n s h o o t l a m i q u r i s h d a m a k s i m a l suv 
sarfining yillik ortish ehtim oli 10 % , o lta 
m u h i m h o l a t l a r d a v a q t i n c h a l i k i n -
s h o o tlarn i 1 sinfga, b a ’zi h ollarda esa III 
sinfga o ‘tkazish va u la r u c h u n hisobiy 
m ak sim al suv sa rfla rin in g yillik ortish 
e h tim o li m o s ravishda 1 va 0,5 % qabul qilinadi.
Hisobiy Q S S belgilashda qurilish j a ra y o n in i am alg a o shirilayotgan vaqt, 
y a ’ni yil mavsum i hisobga olinadi. B un d a y u q o rid a t a ’kidlanganidek, asosan, 
m o s suv sarfi bilan t a ’m in la n ish foizi qabul qilinib, oylar d a v o m id a hisobiy 
QSS grafigi tuziladi (6 .1 -rasm ).
H a r bir oyga o ‘zining zaruriy t a ’m in la n g a n suv sarfi m o s kelishi kerak. 
U s h b u g r a f ik d a n f o y d a l a n i b , y iln in g tu rli d a v r l a r i d a d a r y o o ‘z a n i d a
bajariladigan turli xil j a r a y o n la r u c h u n hisobiy Q S S belgilab olinadi.
H isobiy suv sarfi q urilishining b u t u n davri e m a s , balki u n in g h a r bir 
bosqichi u c h u n ta n la n a d i.
K ichik qurilish m u d d ati va qisqa toshqin davrida asosiy ishlarni maksimal 
toshqin davrlari oralig‘ida bajarish maqsadga muvofiq, chunki bu vaqtinchalik 
qu rilad ig an in s h o o tla r ish h ajm in i keskin k am ay tirad i ( 6 .2 -o rasm ). U z o q
m u d d a tli qurilish davri u c h u n hisobiy suv sarfi m aksim al suv to sh q in i 
vaqtidagi suv sarfiga ten g d eb qabul qilinadi 
(6.2-d, e
rasm ).
G id ro u z e l stvoridan Q S S ni o ‘tk a z ish n in g 2 xil usuli mavjud: 1) suvni 
daryo o ’z a n id a n b u rm a s d a n o ‘tkazib yuborish; 2) suvni dary o o ‘zan in i burib 
o ‘tkazib yuborish.
Bu u sullarning h a r birida quyidagi usullarni farqlash m u m k in : 1) suv 
t o ‘sgichli usulni, y a ’ni qurilishi davrida suv t o ‘sgichlardan foydalaniladi; 2) 
suv t o ‘sgichsiz usul, y a ’ni gidrouzel qurilishida suv t o ‘sgichlardan foydalanil- 
m aydi.
S h u n d a y qilib, g id ro u z e lla rd an Q S S ni o ‘tkazishni t o ‘rtta usuli m avjud.
1. 
S ek siy ali u su l. Bu usulga k o ‘ra, d a ry o o ‘z a n id a qu rilad ig an in sh o o t 
qurilish navbatlariga b o 'l i n a d i h a m d a u la rn in g h a r biri suv to 's g i c h la r bilan 
o ‘raladi. Suv t o 's g i c h b ilan o 'r a lg a n in sh o o t qismi b a rp o etilgunga q a d a r
Q S S d a ry o o 'z a n i toraytirilgan jo y id a n o 'tk a z ila d i, s o 'n g r a esa 2 -n a v b a td a
Q S S in s h o o tn in g b a r p o etilgan q is m id a o 'tk a z ila d i, qurilish esa in sh o o tn in g
2 -q is m id a d a v o m ettiriladi ( 6 . 5 - / rasm ).
Q SS o 'tk a z is h davrida k o tlovan seksiyalari va o 'z a n q ism la rin in g tipik 
jo y la sh ish sxem asi 6 . 3 - r a s m d a keltirilgan. Bu u s u ld a d a ry o o 'z a n i n i n g
Q.
m 3/s
гьггт
/ / /
У 
VII 
IX 
XI
/ , о у
6 .1-rasm.
O y la r b o ‘y ic h a h iso b iy
q u rilish su v s a rfla rin in g
b e rilg a n e h tim o llig i g ra fig i.
293

---

1-yil 
2-yil 
S arflar
K a le n d a r v aq ti
d)
max
3L
e)
1-yil
3-yil
2-yil
6.2-rasm.