Гидрометрия

1.35-расм. Сув сатҳи (H, см)нинг сув сарфи (Q, м³/с) кўндаланг кесим юзаси (w м²), ва ўртача тезлик ( , м/c) билан боғланишининг ифодаловчи эгри чизиқлар. 1,2...24- йил давомида ўлчанган сув сарфларининг тартиб рақамлари.

Дарё оқими деб, унинг кўндаланг қирқимидан маълум вақт давомида оқиб ўтадиган сув миқдорига айтилади. Дарё оқими м³ ёки км³ ларда ифодаланади.

Дарё оқими ҳажмини кун, бир ой, йил, кўп йил ёки исталган вақт оралиғи учун ҳисоблаш мумкин. Бунинг учун шу вақт оралиғидаги ўртача сув сарфини вақтининг секундларда ифодаланган қийматига кўпайтирамиз, яъни W = Q_ўр ×Т Демак, дарё оқимини ҳисоблаш учун кўндалик сув сарфларининг йиллик жадвалини тузиш лозим. Бу жадвал маълумотлари асосида ўртача ўн кунлик, ўртача ойлик ва ўртача йиллик сув сарфларини ҳисоблаш мумкин.
Маълумки, сув сарфи дарёларда бир йилда кўпи билан 20-30 марта ўлчанади. Йилнинг қолган кунлари учун сув сарфини аниқлашда сув сатҳи билан сув сарфи орасидаги боғланишдан фойдаланилади. Чунки сув сатҳи ҳар куни белгиланган муддатларда кузатиб борилади.
Бу чизма дарёнинг сув режимига ва унга таъсир қилувчи омилларга боғлиқ ҳолда бир маъноли бўлмаган ёки бир маъноли бўлиши мумкин.
Агар дарё ўзанида доформация ҳодисаси бўлмаса, яъни дарё ўзани барқарор бўлса, музлаш ҳодисалари ва сув ўсимликларининг таъсири бўлмаган давр учун сув сарфи билан сув сатҳи орасидаги боғланиш эгри чизиғини тузиш жуда осон. Бунинг учун вертикал ўққа сув сатҳи, горизонтал ўққа эса уч эломонт -ўлчанган сув сарфлари, жонли косма майдони ва ўртача тозлик қўйилади. Боғланишлар эгри чизиқ кўринишда бўлади(1.35-расм).
Эгри чизиқдан ихтиёрий нуқталарни танлаб олиб, ҳар бир нуқта учун сув сарфини аниқлаймиз.
Сув сарфи билан сув сатҳи орасидаги боғланиш эгри чизиғини энг þқори сув сатҳларигача давом эттириш мумкин. Бу жараён экстраполяция деб аталади ва уни бажариш қуйидаги усуллар ёрдамида амалга оширилади:
1. Эгри чизиқни тўғридан - тўғри максимал сув сатҳигача давом эттириш. Бу усулни доим қўллаб бўлмайди. ×унки экстраполяция қилинадиган масофа сув сатҳининг йиллик амплитудасининг 10 % идан катта бўлмаслиги корак;
2. Эгри чизиқни сув сарфи эломонтлари асосида экстраполяция қилиш. Бу усулда сув сатҳининг максимал қийматидан фойдаланиб, жонли кесма майдонини ва тезликни аниқлаймиз;
3. Жонли косма майдони ва тезликнинг кўпайтмаси максимал сув сарфини (Q_max) боради;
4. Сув сарфини аниқлашнинг Стивонс усули ҳам мавжуд бўлиб, бу усул Шози тонгламасига асосланган:

Q = W * C (1.87)

5. Сув сарфини аниқлашнинг Шози усули Шози ифодасига асосланган:

V = C + (1.88)

Эгри чизиқни минимал сув сатҳигача давом эттириш қуйидаги таркибда амалга оширилади:

1. Гидрометрик створ ўрнатилган дарё участкасида сув сарфи минимал қийматга (Q_min) тонг бўлган вақтдаги ўзан белгисини аниқлаш асосида;
2. Эгри чизиқни сув сарфи эломонтлари асосида қуйи томон давом эттириш йўли билан. Бунда þқорида қайд этилганларнинг тоскарисини бажарамиз.
Сув сарфи эгри чизиғини тўғри ва ишончли ўтказиш учун сув сарфи эгри чизиғи билан биргаликда майдон, тезлик эгри чизиқларини ҳам чизиш лозим.
Боғланишнинг тўғрилигига ишонч ҳосил қилгандан сўнг, кундалик сув сатҳининг йиллик жадвалидан фойдаланиб, кундалик сув сарфининг йиллик жадвали-гидрологик йилнома тузилади.
Мамлакатимизда гидрологик йилномалар 1936 йилдан бери чоп этилаяпти. Улар 80-йиллардан бошлаб Амударё ва Сирдарё ҳавзалари учун алохида-алохида тайёрланади. Гидрологик йилномаларга дарёлар, каналлар, куллар ва сув омборларида олиб борилган кузатиш маълумотлари жамланган бўлади.