Gidrometeorologiya fakulteti gidrometeorologiya va atrof muhit monitoringi kafedrasi

Hammasi	547	232,2

Jadvaldan ko’rinib turibdiki, Respublikamizdagi tog’ muzliklari sonining 50 foizga yaqini Piskom daryosi havzasida joylashgan. Bu havzada 250 ta muzlik borligi aniqlandi. Ularning umumiy maydoni 127,8 km² ga teng. Mamlakatimizdagi eng katta muzlik – Ayutor-3 muzligi ham Piskom havzasida joylashgan bo’lib, uning umumiy maydoni 3,8 km² ga teng.

Surxondaryo havzasida esa jami 239 ta muzlik mavjud bo’lib, ularning umumiy maydoni 83,6 km² ga teng. Bu havzadagi eng katta muzlik Chap Qaznoq deb ataladi, uning maydoni 1,9 km² ga teng.
Respublikamizdagi muzliklarning eng kam soni Qashqadaryo havzasida joylashgan. Bu havzada jami 58 ta muzlik bo’lib, ularning umumiy maydoni 20,8 km² ga teng. Havzadagi eng katta muzlik Severstov muzligi bo’lib, maydoni 2,6 km² ga teng.
Muzliklarning Respublikamizdagi daryolarning to’yinishidagi ahamiyati juda katta. Muzliklarning gidrologik rejimini o’rganish, ularda gidrologik tadqiqotlar olib egress va shu maqsadda maxsus ilmiy ekspeditsiyalar tashkil etish lozim. Bu esa kelajakda mamlakatimiz xalq xo’jaligining barqaror rivojlanishida katta foyda keltiradi.
O’zbekiston muzliklarini o’rganishda Birinchi (1882-1883-y.y), Ikkinchi (1932-1993-y.y), Uchinchi (1957-1958-y.y) Xalqaro geofizika yillari, Xalqaro geofizik hamkorlik (1959-y) va Xalqaro gedrologik o’n yillikning (1966-1975-y) ahamiyati katta bo’ldi. Bu yillarda mamlakatimizdagi ko’pchilik muzliklar holati maxsus dasturlar asosida kuzatilib turiladi.
O’zbekistonda muzlikalarni o’rganish bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazi (O’zgedromet) ga qarashli Gidrometeorologiya ilmiy tadqiqot institutining (GMITI) Glyatsilogiya bo’limida, O’zbekiston FA Geologiya va geofizika institutining Glyatsiologiya labaratoriyasida amalga oshirilmoqda. 1967-yilda mamlakatimiz hududidan tashqarida (Tojikiston Respublikasida) joylashgan Abramov muzligida GMITI ning glyatsiologik tadqiqotlar o’tkazuvchi maxsus stansiyasi tashkil etilgan edi. Unda 1999-yil avgust oyigacha uzluksiz kuzatishlar va tadqiqot o’tkaziladi. Afsuski, shu muddatda bir to’da qurollangan jangarilar stansiyani zo’ravonlik bilan egallab oldilar. Natijada stansiya o’z faoliyatini to’xtatadi.
Hozirgi kunda GMITI da ,,O’rta Osiyoda glyatsiologik tadqiqotlar’’ mavzuida doimiy ravishda ilmiy to’plamlar chop etiladi. O’zbekistonning tog’ daryolari havzalaridagi barcha muzliklarning katalogi tuzilgan. Bu ishlarda va umuman muzliklarni o’rganishda N.L.Korjennevskiy, O.P.Sheglova, V.F.Suslov, A.S.Shetinnikov, A.A.Akbarov, G.E.Glazirin, B.A.Kamolov, L.A.Kanayev, V.G.Konovalov, M.A.Nosirov kabi olimlarning hissalari katta.
Respublikamiz hududi bo’ylab yog’in miqdori xuxusan qor qoplami judannoteks taqsimlangan. Bu ko’rsatkich tekislik hududlarida, ayniqsa Respublikamizning shimoli-g’arbiy qismlari bo’ylab yog’ingarchilik 80-100 mm. Bo’lgani holda, bu ko’rsatkich hududning shaqrqiy tomonlari, ya’ni tog’li qismiga borgan sari tobora orta boradi.
Qor qoplami adir mintaqasining yuqori qismlarida 1-2 oy, tog’ mintaqasida 2-4 oy, 3000 m. Atrofida esa 4-6 oy saqlanib turadi. Aniqrog’I 2000 m. balandliklar bo’ylab qor qoplami birmuncha turg’un holda kuzatiladi. Bu holat ayniqsa, quyoshga teskari hamda oftob nuri kam ta’sir etadigan pastqamlarda yanada yaqqolroq ko’zga tashlanadi.
Glyatsiologlar tomonidan amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot ishlari va mualliflarining dala sharoitida olib borilgan kuzatishlariga ko’ra O’zbekiston hududidagi tog’ muzliklari bizning davrimizda egressive bosqichni o’tamoqda. Shu boisdan ularning ayrimlari shiddat bilan, ba’zilari esa sekin-asta qisqarib bormoqda. Bu haqda Seversov va Sangardak muzliklarining, vodiyning quyi qismida qoldirgan turli o’lchamdagi va tarkibdagi morena uymlari, trog vodiylarining yon qismlarida ekzarasiya tufayli muzlik qoldirgan (tirnalgan, silliqlangan va hokaza) izlar darak berib turadi.
Muzliklarning qisqarishi bir hududda turlicha holatda, tezlikda yuz berishi ham mumkin. Masalan, glyatsiolog A.A. Nining ma’lumotlariga ko’ra, O’rta Oarafshon muzligi, Fedchenko muzligiga nisbatan tezroq qisqarmoqda. Bu holat O’zbekiston hududidagi muzliklararo ham kuzatiladi. Hatto ayrim tog’ muzliklari egressive bosqich deb hisoblangan bizning davrimizda ham, qisqarishga emas, balki o’sish sari yo’l tutgan. Masalan, A.S. Shetinnikov va L.D. Podkopaeva tomonidan 1960-yili olib borilgan tekshirish ishlariga ko’ra, Botirboy muzligining til qismi avvalgi holatiga ko’ra vodiy bo’ylab 11 m. quyiga tomon surilib tushgan.
Keltirilgan ushbu ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston tog’ muliklari bizning davrimizda garchand egressive – ya’ni chekinish bosqichini o’tayotgan bo’lsada, ularning qisqarishi mutassil darajada emas, davrlararo goh qisqarib, goh o’sish holatiga o’tmoqda. Ammo shunday bo’lsada, muzliklar yalpi tarzda sekin-asta chekinmoqda. O’zbekiston tog’ muzliklarining chekinishi davri qachon boshlanganligi va u qachon tugallanishi mumkinligi to’g’risida aniq ilmiy ma’lumotlar yo’q.

Ⅲ BOB. TOSHKENT VILOYATI MUZLIKLAR KATALOGINI TUZISH

3.1. Toshkent viloyati muzliklari katalogini tuzish

Toshkent viloyati muzliklar katalogini tuzishda Piskom va Chotqol daryo havzasidagi muzliklarni aniqladim. Ushbu jadvalda 23 ta muzlik nomini keltirdim bu yerda eng katta muzliklardan biri Paxtakor bo’lib, u Piskom havzasida joylashgan va uning uzunligi 3.6 km bo’lib, maydoni 2.8 km² tashkil etadi. Shuningdek jadvalda bir qancha muzliklar nomi keltirib o’tilgan. Ular haqida ma’lumotlarni 1.4-jadvalda ko’rishingiz mumkin.

1.4-jadval
Toshkent viloyati muzliklar katalogi

T/r	Muzliklarning nomi		Joylashgan o'rni (daryo havzasi)		Uzun- ligi (km)	May- doni (km²)	Muzlik joylashgan yonbag’ir
1	Chaqirtor		Piskom		1.1	0.4	Shim.g’arb
2	Juyaktor-1		Piskom		1.3	0.4	Shim.sharq
3	Juyaktor-2		Piskom		1.1	0.3	Shimoliy
4	Qiziltor-3		Piskom		2.4	0.3	G’arbiy
5	Tuyaqorin-1		Piskom		3.6	1.8	Shim.sharq
6	Shimoliy Oqqopchig’ay		Piskom		2.7	1.2	Jan.sharq
7	Jan-g’arbiy Oqqopchig’ay		Piskom		1.8	0.9	Jan.sharq
8	Jan-sharqiy Oqqopchig’ay		Piskom		1.8	1.4	Shim.sharq
9	Tostorsoy-2		Piskom		1.6	0.9	Shim.sharq
10	Tostorsoy-3		Piskom		2.8	2.4	Shim.sharq
11	Shovursoy-1		Piskom		3.0	1.4	Shim.sharq
12	Shovursoy-2		Piskom		2.8	1.8	Shimoliy
13	Paxtakor		Piskom		3.6	2.8	Shim.sharq
14	To’rtog’ayni- Markaziy		Piskom		1.7	0.9	Sharqiy
15	Qovuryuntor-2		Piskom		2.0	1.5	Shimoliy
16	Torshuv-6		Piskom		2.2	2.1	Shimoliy
17	Ayutor-2a		Piskom		2.2	1.7	Shimoliy
18	Ayutor-2		Piskom		3.8	3.9	Shimoliy
19	Tuproqbel		Piskom		1.4	0.5	Shim.sharq
20	Suluntor		Chotqol		2.1	1.0	Shim.g’arb
21	Oqqopchig’ay-22		Chotqol		1.6	0.6	Sharqiy
22	Oqqopchig’ay-23		Chotqol		2.3	0.9	Sharqiy
23	To’rtqo’yliq-28		Chotqol		2.1	0.7	Shim.g’arb

3.2. Muzliklar maydonini Google earth platformasi orqali aniqlash