24
erishishga yo`naltirilgan va bu tabiatga shu darajada ta’sir etishini boshlaganki,
XXI asrda ob-havo va iqlimni butunlay o`zgartirish mumkin.
O`tgan asrning 60-yillari o`rtalaridan Saxelladagi (Afrika) dahshatli
qurg`oqchiliklar, suv toshqinlari va qurg`oqchiliklarning tez-tez bo`lib turishi,
shuningdek, Yevropa, Amerikada uzoq vaqtdan buyon kutilmagan qahraton
qishning takrorlanishi jiddiy xavotir uyg`otdi.
Ayniqsa, keyingi o`n yillikda insoniyat global antropogen isish, deb
ataluvchi hodisaga uchragan. Hamma joyda atrof-tabiiy
geografik muhitning
o`zgarishi kuzatilmoqda. Qurg`oqchilik, suv toshqini, dovullar, jazirama issiq
oqimlar, yong`inlarning ko`payishi, keskin sovub ketishlar va boshqa tabiiy ofatlar
Yer sharining hamma hududlarida ham tez-tez kuzatilmoqda.
Keyingi yillarda g`arbiy va janubiy Yevropada, Kavkazda misli ko`rilmagan
suv toshqinlari yuz berdi. 2003, 2010 yillarda Hindistonda qattiq qurg`oqchilik,
suv toshqinlari bilan almashdi. 2003, 2010, 2015 yillarda Hindiston, Shimoliy
Amerika va Yevropa mamlakatlarida kuchli issiqlik kuzatildi. Katta maydondagi
o`rmonlar yonib ketdi.
Global iqlim o`zgarishi, eng avvalo, o`rtacha havo haroratining o`sishida va
noqulay
gidrometeorologik
hodisalarning,
ayniqsa,
juda
issiq
kunlar,
qurg`oqchilik, kuchli (jala) yog`in-sochinlari, sel, sunamilar va qor ko`chishlari
sonining ko`payishida aks etadi. Iqlim o`zgarishining
kuchayib borishi
mamlakatlar rivojlanishida salbiy oqibatlarga olib keladi. Ob-havo va iqlim bilan
bog`liq bo`lgan tabiiy ofatlar oziq-ovqat ishlab chiqarishni qisqartirishga,
suvlarning ifloslanishiga va boshqa iqtisodiy zararlarga sabab bo`ladi. Shuning
uchun ham bugungi kunda iqlim o`zgarishi muammosi nafaqat olimlarni va
siyosatchilarni, balki butun insoniyatni tashvishga solmoqda. Iqlim o`zgarishi
iqtisod uchun ham va butun jamiyat uchun ham og`ir sinovdir. Keyingi vaqtlarda
ekstrimal meteorologik va iqlim hodisalari katta nobudgarchiliklarga olib
kelmoqda. Yuz minglab odamlar halok bo`lmoqda. BMT ma’lumoti bo`yicha
dunyoda 1980 yildan 2005 yilgacha 7 mingdan ko`p fojiali tabiiy ofatlar sodir
bo`lib, juda ko`p odamlarning qurbon bo`lishiga olib keldi va 1
trillion AQSH
dollaridan ko`p zarar keltirdi. Iqlimiy bilimlar va texnologiyaning rivojlanishiga
qaramay, tabiiy va texnogen ofatlardan keladigan zararlarning hajmi har yili 6
foizga ortib bormoqda. 1965 yildan 1992 yilgacha dunyo bo`yicha tabiiy hodisalar
harakatidan 6 million odam nobud bo`ldi, 3 milliard odam jabr ko`rdi, umumiy
zarar 340 milliard AQSH dollarini tashkil etadi. Iqlim o`zgarishi bu vahimali
25
raqamlardan tashqari, bevosita yana ham vayron qiluvchi – «Fojiali
konvergensiyalar» deb ataluvchi hodisalar bilan birga kechadi. Siyosiy
zo`ravonlik, davlat to`ntarilishi, hatto fuqarolar urushi kabi siyosiy portlashlar
(Yaqin Sharq, Afrika mamlakatlari, Yaman, Sudan va boshqalar) oqibati yana ham
vayron qiluvchi kuchga aylanadi. 2012 yilda Butundunyo
iqtisodchilar forumida
iqlim o`zgarishi, oziq-ovqat, toza suv bilan ta’minlashdagi yetishmovchiliklar,
shuningdek energoresurs va qishloq xo`jalik mahsulotlari narx-navolarining
beqarorligi bilan bog`liq bo`lgan krizislar global nuqtayi nazardan beshta asosiy
xavf-xatarga kiritildi.
Ob-havo va iqlim nima? Ob-havo ma’lum hududdagi atmosferaning 10-12
kilometr balandlikda bir vaqtdagi, bir kunlik fizik holatini ifodalaydi. Ob-havoning
qator meteorologik kattaliklariga havo harorati, havo namligi, havo bosimi, shamol
tezligi va yo`nalishi, bulutlar va turli atmosfera yog`inlari turi va jadalligi, nurli
energiya va issiqlik oqimlari kabilar kiradi. Iqlim esa ma’lum
bir hududdagi ob-
havoning ko`p yillik rejimi bilan ifodalanib, joyning geografik kengligi, yer usti
tuzilishi (orografik, relyef), dengiz sathiga nisbatan balandligi, okeanga nisbatan
uzoq yoki yaqinligi va boshqa qator omillar bilan aniqlanadi. Yerning yuzasida
atmosfera yoki havo qoplami mavjud, undan biz nafas olamiz va usiz
yerda hayot
bo`lishi mumkin emas. Har bir kishi bir kecha-kunduzda 1 kilogramm oziq-ovqat,
3 litr suv va 12 kilogramm havo iste’mol qiladi. Yer atmosferasi yigirmaga yaqin
gaz aralashmasidan tashkil topgan. Ularning asosiy qismi – azot va kisloroddan
hamda suv bug`i, azon va mutlaq holatda turuvchi chang va boshqa aerozollardan
iborat. Ob-havoni kuzatish meteorologik stansiyalarda olib boriladi. Meteorologik
kuzatishlar kun davomida har 3 yoki 6 soatda olib boriladi. Bunday bir vaqtda olib
borilgan kuzatishlar butun dunyo ob-havo xizmatining (VSP) asosidir. Bunday
prinsip meteorologik prognozlar tuzish va dovullardan ogohlantirish va global
iqlim haqidagi bilimlarni to`ldirish uchun kerak.
