Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

19.5.2.  YER  OSTI  SUVLARINING  REJIMI
Yer  osti  suvlarining  rejimi  deganda,  ularning  sath  chuqurliklari
(19.12-rasm), harakati, kimyoviy va gaz tarkibi, sarfining ma’lum vaqt
mobaynida tabiiy va tabiiy bo‘lmagan omillar ta’sirida miqdoriy va sifat
jihatdan o‘zgarish qonuniyatlari tushuniladi.
Yer osti suvlarining rejimiga ta’sir etuvchi tabiiy omillar jumlasiga
quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
1. Hududning geologik sharoiti (suvli qatlamlarning yotish holatlari,
litologik tarkibi, qalinligi va b.).

---

2 5 9
1
9
.1
2
-r
a
sm
. 
Y
e
r 
o
st
i 
su
v
la
ri
n
in
g
 
sa
th
i 
b
a
la
n
d
li
k
la
ri
n
i 
k
o
‘p
 
y
il
la
r 
m
o
b
a
y
n
id
a
 
o
‘z
g
a
ri
b
 t
u
ri
sh
in
i 
k
o
‘r
sa
tu
v
c
h
i 
c
h
iz
m
a
.
(G
‘.
O
.
M
a
v
lo
n
o
v
, 
S
.Z
.
Z
o
x
id
o
v
, 
M
.M
.
K
ri
lo
v
la
rd
a
n
).

---

2 6 0
2.  Yer  sathining  geomorfologik  tuzilishi  (baland-pastligi,  qiyaligi
va b.).
3. Tektonik sharoiti (yoriqlarning, uzilma, surilmalarning mavjud-
ligi, ularning o‘lchamlari va h.k.)
4. Iqlim sharoiti (atmosfera yog‘inlari, bosimi, havo harorati, namligi
va b.).
5.  Yer  usti  suv  havzalarining  (daryolar,  ko‘llar  va  b.)  mavjudligi,
oraliq masofasi va b.
Yer osti suvlari rejimiga ta’sir ko‘rsatuvchi tabiiy bo‘lmagan omillarga
insonlarning  injenerlik  va  xo‘jalik  faoliyatlari  bilan  bog‘liq  bo‘lgan
hamma omillar kiradi. Bular:
1. Suv omborlarining vujudga keltirilishi, daryolarning to‘silishi.
2. Kanallar qazilishi va ularga suv berilishi.
3. Ekin maydonlarini sug‘orish ishlari, sug‘orish rejimining buzilishi.
4. Yer osti tabiiy tuzilishini o‘zgartirilishi.
19.13-rasm.  Toshkent  shahrining  maydonlaridagi  mavjud  grunt  suvlarning  ko‘p  yillik
o‘zgarishining  ko‘rinishi.
1  —  Qoraqamish  burg‘i  qudug‘i  ¹29  (mutlaq  balandlik  —  434,16  m);  2  —  Bozsuv
burg‘i  qudug‘i  ¹1  (mutlaq  balandlik  — 475m);  3  —  Furqat  nomidagi  bog‘dagi  burg‘i
qudug‘i  ¹14  (mutlaq  balandlik  —  434,24m);  4  —  Samarqand  DAN  posti  yaqinidagi
burg‘i qudug‘i  ¹  279  (mutlaq  balandlik  —  419,21m).

---

2 6 1
5. Yer osti suvlari harakat yo‘nalishi hisobga olinmasdan qurilgan
har qanday imorat va inshootlar.
6. Yer osti suvlari balansini, rejimini hisobga olinmagan holda ulardan
rejasiz ravishda foydalanish va b.
Tabiiy  omillarning  yer  osti  suvlari  oqimiga  uzoq  geologik  vaqtlar
davomida ta’sir etishi oqibatida ularning sathi, kimyoviy, gaz tarkibi va
sarfining  o‘rtacha  ko‘p  yillik  qiymatlari  qandaydir  darajada  doimiy
holatga kelib qolishi mumkin. Masalan, 1955—1960-yillarda respublika-
mizning ko‘p hududlarida, jumladan, Mirzacho‘l, Chirchiq-Ohangaron
daryolari  oralig‘i  va  unga  yaqin  maydonlarda,  Qarshi  cho‘llarida  va
boshqa ko‘p maydonlarda yer osti suvlarining tabiiy sath chuqurligi 20—
25 m dan pastda, minerallanish darajasi 0,5—1 g/l dan kam va ma’lum
tabiiy  yo‘nalishdagi  doimiy  oqimga  ega  bo‘lgan.  Lekin  60-yillarning
boshlarida boshlangan  yangi yerlarni  o‘zlashtirilishi, qator  kanallarni
(Shimoliy  Toshkent,  Janubiy  Mirzacho‘l  va  b.)  qurilishi,  sug‘orish
19.14-rasm.  Toshkent  metrosi  «Buyuk  ipak  yo‘li»,  «Sobir  Rahimov»  yo‘nalishi
maydonidagi  grunt  suvlari  sathi  o‘zgarishining  ko‘rinishi
1 — «Paxtakor» bekati (burg‘i quduq 1/1); 2 — «Xalqlar do‘stligi» bekati (burg‘i quduq
7/2);  3  —  «Yoshlik»  bekati  (burg‘i  quduq  1/6);  4  —  «Hamza»  bekati  (burg‘i  quduq
5/1); 5  —  «Ulug‘bek»  bekati  (burg‘  quduq  2/2);  6  —  «Chilonzor»  bekati  (burg‘i
quduq 4/2).

---

2 6 2
ishlarining rejasiz ravishda olib borilishi oqibatida keyingi 40—45 yillar
mobaynida  yer  osti  suvlari  tabiiy sathining  ko‘tarilishi  yuz  berdi,  ki-
myoviy  tarkibida  miqdoriy  va  sifat  jihatdan  o‘zgarishlar  sodir  bo‘ldi.
Yer osti suvining sathi tabiiy holatga nisbatan 5—10 metrga ko‘tarildi,
hatto ba’zi joylarda yer yuzasiga sizib chiqdi. Kimyoviy tarkibidagi tuz-
larning miqdori 1,5—2 g/l dan oshib ketdi. Natijada Mirzacho‘l yerla-
rining juda katta qismida zaxlash, ikkilamchi sho‘rlanish, botqoqlanish
jarayonlari vujudga keldi. Yer osti suvlari rejimining o‘zgarish holatlari
respublikamiz  hududidagi  shaharlar  maydonlarida  ham  sodir  bo‘ldi.
Jumladan, Toshkent shahri hududida 1966-yilgi Toshkent zilzilasidan
keyingi olib borilgan keng miqyosdagi qurilish ishlari jarayonida shahar
yer  sath  tuzilishida katta  o‘zgarishlar  sodir  bo‘ldi, yer  ustida  mavjud
bo‘lgan  irrigatsiya  tarmoqlari  yo‘nalishi  o‘zgardi,  tabiiy  suv  shoxob-
laridan anchagina qismi (Jangoh, Chorsu, Zax, Chuqur, Cho‘lponota
va b.) ko‘mib yuborildi, ba’zan yer osti suv oqim yo‘nalishining tabiiy
holatlari qandaydir darajada buzildi. Bular o‘z navbatida shahar may-
donidagi  mavjud  grunt  suvlarining  kimyoviy  tarkibi  o‘zgarishiga,  suv
sathining  ko‘tarilib  ketishiga  sababchi  bo‘ldi  (19.13;  19.14-rasmlar).
Hozirgi vaqtda shaharning juda katta qismida yer osti suvlari sathining
yiliga  0,45  mm  tezlik  bilan  ko‘tarilib  borayotganligi  aniqlangan
(N. G. Mavlonov, I. A. Petruxina, 2000). Shuning uchun shaharda bun-
yod etilayotgan har qanday xalq xo‘jaligi imorat va inshootlarini (yirik
binolar, metro yo‘nalishlari, ko‘priklar va h.k.) rejalashda va qurishda
yer osti  suvlari rejimiga e’tibor  berilmog‘i kerakligini  doimo nazarda
tutish lozim.