Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

19.4. SUV CHIQARISH INSHOOTLARIGA YER OSTI
SUVLARINING OQIB KELISH QONUNIYATLARI
Yer betiga yer osti suvlarini chiqarishda ishlatiladigan hamma insho-
otlarni suv chiqarish inshootlari deb ataladi. Suv chiqarish inshootlari
yer osti suvlarining turlarini, oqish chuqurligini, harakat tezligini, oqib
kelish holatlarini hisobga olgan holda vertikal (burg‘i quduqlari, shurflar)
va  gorizontal  (zovur,  ariqcha,  transheyalar,  buloqlar  oqib  chiqish
joylariga quriladigan hovuzlar va b.) qurilmalarga bo‘linadi.
Burg‘i quduqlari va shurflar orqali suv chiqarish hamda chiqarila-
yotgan suvning miqdori, bu inshootlarning suvli tog‘ jins qatlamini bu-
tunlay kesib o‘tib, suv o‘tkazmaydigan qatlamga yetganligiga va yetma-
ganligiga bog‘liq. Ular bu holatlariga qarab mukammal bo‘lgan va mu-
kammal bo‘lmagan quduq, shurflarga bo‘linadi. Mukammal quduqlar
19.7-rasm. Yer osti suvlari oqim harakati tezligini elektrokimyoviy usul yordamida aniqlash
qurilmasining sxemasi (V.D.Babushkan va M.V.Sedenkodan): 1 — reostat; 2 — tok man-
bayi; 3 — milliampermetr; 4 — kuzatish qudug‘i; 5 — asosiy tuz eritmasini quyish qudug‘i.

---

2 5 1
va shurflar suvli qatlamni butunlay  kesib o‘tgan, suv o‘tkazmaydigan
qatlamgacha yetganligi (taqalganligi) bilan, mukammal bo‘lmagan qu-
duqlar va shurflar esa suvli qalamni butunlay kesib o‘tmagan, uni faqat
bir qismini egallaganligi bilan bir-birlaridan farqlanadi (19.8-rasm). Suv
chiqarish inshootlaridan suvni chiqarish maxsus nasoslar, erliftlar yor-
damida  amalga  oshiriladi.  Buning
uchun quduq ichiga quvur va maxsus
filtrlar o‘rnatiladi. Filtrlar quduqning
diametriga,  suvli  qatlamni  tashkil
etuvchi tog‘ jinslarining litologik tuzi-
lishiga, zarralar o‘lchamining yirikli-
giga, suvning bosimli yoki bosimsiz-
ligiga  qarab  har xil  bo‘lib,  teshiklar
yumaloq, yoriq-parallelepiped shakl-
laridan  iborat  bo‘ladi  (19.9-rasm).
Asoslari  yog‘ochdan,  keramikadan,
plastmassadan, metalldan va b. yasa-
ladi.
Nasoslar  yordamida  mukammal
quduqlardan yer osti suvlarining so‘-
rib  chiqarish  jarayonida  quduqlarni
tomonlari  bo‘ylab  yer  osti  suvining
tabiiy  sathi  (H)  pasaya  boradi.  Bu
pasayish  quduq  joylashgan  joydan
boshlab R radius kengligida sekin-asta
qonuniy ravishda h, h
1
, h
2
 qatlamlari
19.8-rasm.  Suv  chiqarish  inshootlari  —  grunt  quduqlari  va  shurflarning  umumiy
ko‘rinishi  (M.V.Sedenko  bo‘yicha).
a  —  mukammal  quduq  va  shurflar;  b  —  tubidan  va  yon  tomonlaridan  suvni  o‘tkazishi
mumkin bo‘lgan mukammal bo‘lmagan quduqlar va shurflar; d — faqat  tub tomonidan
suvni  o‘tkazishi  mumkin  bo‘lgan  quduqlar  va  shurflar.
19.9-rasm.  Filtrlar  va  ularni  ko‘rinish
holatlari:
a  —  teshikli  filtr;  b  —  yoriqli  filtr.

---

2 5 2
19.10-rasm.  Mukammal  (a)  va  mukammal  bo‘lmagan  (b)  quduqlardagi  depression
voronkaning  hosil  bo‘lish  holatlari  (G.V.Bogomolovdan,  ba'zi  o‘zgartirishlar  bilan).
1  —  suvli  qatlam;  2  —  suv  o‘tkazmaydigan  jins  qatlami;  H  —  suvli  qatlamdagi  grunt
suvining tabiiy  qalinligi va  sathi; h  — quduqdagi  suvni nasoslar  yordamida so‘rib  olish
vaqtidagi balandligi;  r  — quduq radiusi;  R  — suvni  quduqdan  so‘rib olish  jarayonidagi
ta’sir qilish radiusi; y, y
1
, y
2
 — depression voronka hosil bo‘lishi jarayonida suvli qatlam
sathi kamayishini ko‘rsatuvchi kesmalar; t — mukammal bo‘lmagan quduqdagi suv sath
balandligi;  S  —  suv  sathining  kamayishi.
darajasida yuz beradi va oxirgi pasayish yer osti suvining dastlabki tabiiy
sathigacha borib yetadi. Yer osti suvlari sathlarining ana shu h, h
1
, h
2
qiymatlari  darajasida  pasayishi  natijasida  vujudga  kelgan  egri  yuza