Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

20.3. KON INSHOOTLARIGA YER OSTI SUVLARINING
OQIB KELISHINI ANIQLASH USULLARI
Kon  maydonlariga  yer  osti  suvlarining  oqib  kelish  manbalarini
aniqlamasdan,  mavjud  yer  osti suvlari  harakati  rejimini  fasllar,  yillar
mobaynida  o‘zgarish  sabablarini,  oqib  kirishi  mumkin  bo‘lgan  suv
miqdorini, ularning statik va dinamik zaxiralari to‘g‘risida ma’lumotga
ega bo‘lmay turib, kon inshootlarini qurish, qazilma boyliklarni qazib
olish  ishlarini  boshlash,  kerak  bo‘lgan  chora  va  tadbirlarni  belgilash
aslo mumkin emas. Aks holda kutilmagan talafotlarga duch kelish mum-
kin. Shuning uchun yuqorida ko‘rsatilgan masalalarni yechish maqsadida
kon  maydonida  keng  ko‘lamdagi  gidrogeologik  va  injener-geologik
tadqiqot ishlari olib boriladi
1
.
1 
Injener-geologik va gidrogeologik tadqiqot ishlari u yoki bu xalq xo‘jaligi obyektlarini
(shaharlar,  gidrotexnik  inshootlari,  yo‘llar  qurish  va  h.k.)  qurish  uchun  ma’lum
bosqichlarda (texnik-iqtisodiy ma’ruza, texnik loyiha va ish chizmasi) olib boriladi. Har
bir bosqichda bajariladigan tekshirish ishlarining turlari (qidiruv-razvedka ishlari, tajriba,
tadqiqot, dala, statsionar, laboratoriya, kameral ishlar), rejalashtirilayotgan, loyihalash-
tirilayotgan,  qurilishi  kerak  bo‘lgan  obyektlarning  ulkanligi,  xalq  xo‘jaligi  uchun
ahamiyatini  hisobga  olgan  holda  aniqlanadi.

---

2 7 0
Ular quyidagilardan iborat:
1. Kon maydoni geologik sharoitini o‘rganish. Bunda asosiy e’tibor
jinslarning genetik turlariga, litologo-petrografik tuzilishiga, qalinligiga,
yotish holatiga qaratiladi.
2.  Tog‘  jinslari  qatlamlaridagi  mavjud  regional,  regional-chuqur
yoriqlari, fleksura-zonalari, ularning yo‘nalish, yoriqlari jins bo‘laklari
bilan to‘lganlik darajalari sinchiklab o‘rganiladi.
3. Tog‘ jinslarining nurash jaryoniga qanchalik uchraganlik, litoge-
netik yoriqlar mavjudligiga e’tibor berilib, xaritada belgilanib chiqiladi.
4. Kon maydonidan oqib o‘tuvchi yoki unga yaqin bo‘lgan daryolar
va boshqa yer usti suv manbalari, ularning kon maydoniga ta’siri, oy-
lik, yillik sarfi aniqlanib chiqiladi.
5.  Kon  maydonining  gidrogeologik  sharoiti  nihoyatda  sinchiklab
o‘rganiladi. Yer osti suvlari mavjud bo‘lgan suvli gorizontlar, ularning
suv bilan ta’minlanishi, yer osti suvlarining turlari: grunt, yoriq, karst
suvlariga  e’tibor  qaratilib,  oylik,  yillik  rejimini  aniqlash  maqsadida
maxsus kuzatish postlari tashkil etiladi.
6. Suvni kon maydonidan chiqarib tashlash inshootlarini (gorizon-
tal va vertikal drenajlar
1
, suvni nasos orqali yer sathiga chiqarish uchun
yig‘ish joylari va h.k.) qurish va ularni ishlashi ustidan nazorat o‘rnatish
ishlari.
7.  O‘tkazilgan  tadqiqot,  statsionar  kuzatish  ishlari  (monitoring)
natijalarini tahlil qilish asosida kon maydoni uchun eng ratsional bo‘lgan
chora va tadbirlar, eng maqbul bo‘lgan maydonlarni tanlab olish amalga
oshiriladi va bundan keyingi bajariladigan hamma ishlar ana shu usullar
asosida olib boriladi.
Kon maydonidagi shaxta quduqlariga yer osti suvlari suvli qatlam-
larining yotish holatlariga qarab tubidan,  yon devorlaridan yoki ham
tubidan va yon devorlari orqali bir vaqtda oqib kelishi mumkin (20.1-
a, b, d rasm). Suv quduqning tag qismidan oqib kirgan holati uchun
(20.1-a rasm) suv sarfining miqdori quyidagi formula orqali aniqlanadi
(Ergashev, 1990):
f
2
(1 1,181 )
2
4
K S r
r
R
g
T
H
Q


 



,
bu yerda: Q — suv sarfi, m
3
/sut;