Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

12.1. TABIATDA SUVNING AYLANISHI VA YER OSTI
SUVLARINING KELIB CHIQISHI
12.1.1.  TABIATDA  SUVNING  AYLANISHI
Suv tabiatda doimo tinimsiz harakatda. Bu harakat jarayonida u goh
bug‘,  goh  suyuq,  goh  qattiq  (muz  va  h.k.)  holatda  bo‘ladi.  Bu  uch
holat uzluksiz o‘zaro bog‘liq holda bir-birlari bilan almashinib turadi.
Bu almashinish sababi eng avvalo Quyosh issiqligining (harakatining)
fasllar  oshaYer  sathi  hududlariga  (tog‘,  tog‘  oldi,  tekislik)  va  dunyo
okeani yuzasiga turlicha darajada ta’sir etishidir. Suvning asosiy makon-
lari  bo‘lib,  Yer  sferalari:  atmosfera,  litosfera,  gidrosfera  va  biosfera
hisoblanadi. Suv okeanlar, dengizlar, ko‘llar, daryolar sathidan bug‘lanib,
yana suyuq (yomg‘ir) yoki qattiq (qor, jala) yog‘in holatda Yer hudud-
lariga tushadi. Bu tushgan yog‘inning bir qismi daryolar orqali okeanlarga
qarab yo‘l olsa, ikkinchi qismi qayta bug‘lanib atmosferaga ko‘tariladi
va yog‘in bo‘lib yerga tushadi. Uchinchi qismi esa yer qobig‘ini tashkil
etuvchi (litosferani) tog‘ jinslari qatlamlariga shimilib, sizilib o‘tib yer
osti suv oqimini vujudga keltiradi. Yer osti suv oqimi o‘z harakati ja-
rayonida  daryo  oqimlariga  qo‘shilishi  va  bug‘lanib  yana  atmosferaga
ko‘tarilishi mumkin. Demak, gidrosferadagi, atmosferadagi, hamda yer
qobig‘i  qatlamlaridagi  mavjud  suvlar  doimo  harakatda  bo‘lib,  bug‘,
yog‘in,  yer  usti  yoki  yer  osti  oqimlari  holatida  aylanib  yuradi  (12.1-
rasm). Suvni bunday okean-dengiz, atmosfera va quruqlikdagi doimiy
ravishda almashinib turishiga fanda suvning tabiatdagi katta aylanishi
deb ataladi. Agar dengiz sathidan bug‘langan suv yog‘inga aylanib den-
gizga qayta tushsa suvning tabiatdagi kichik aylanishi deb yuritiladi. Va
nihoyat, suvning quruqlik (materik) sathidan parga aylanib, yana yog‘in
bo‘lib qayta quruqlik sathiga tushishi suvning materik ichidagi aylanishi
deyiladi.
12.1-rasm.  Suvning  tabiatda  aylanish  sxemasi  (M.K.Drujinindan):
1  — bug‘lanish;  2  —  yog‘in;  3  —  yer  usti suv  oqimi;  4  —  yer  osti  suvining  sathi;
5 —  yer  osti  suv  oqimi.

---

1 9 8