Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

O‘ZBEKISTON  HUDUDLARIDA  HAVONING  O‘RTACHA  HARORATI
VA  YILLIK  YOG‘IN  MIQDORINING  O‘ZGARISHI
Meteorologik 
stansiyalar 
Met.st.abs. 
balandligi, 
m 
Yanvar 
T° 
Iyul 
T° 
Yillik 
T° 
Maksimal 
T° 
Minimal 
T° 
Yillik yog‘in 
miqdori (mm 
hisobida) 
Guliston 
276 
 2 
26,8 
18,2 
45 
234 
295 
Toshkent 
477 
 0,9 
26,9 
13,3 
44 
 30 
367 
Chorvoq 
877 
 2,1 
24,5 
11,6 
40 
 29 
734 
To‘ytepa 
392,2 
0,6 
260 
12,6 
— 
— 
379,3 
12.3-rasm. (V.D. Tretyakov). Yog‘in o‘l-
chagich  majmuasining  umumiy  ko‘rini-
shi. 1 — yog‘in suvini yig‘adigan chelak;
2  —  yog’in  suvini  o‘lchaydigan  silindr;
3 — voronkasimon g‘ilof; 4 — voronka-
simon  diafragma.

---

2 0 0
Jadvalning  davomi
Meteorologik 
stansiyalar 
Met.st.abs. 
balandligi, 
m 
Yanvar 
T° 
Iyul 
T° 
Yillik 
T° 
Maksimal 
T° 
Minimal 
T° 
Yillik yog‘in 
miqdori (mm 
hisobida) 
Chirchiq 
668 
0,6 
27,0 
13,5 
— 
— 
554,0 
Chimgan 
1438 
 5,1 
20,2 
8,2 
— 
— 
786,9 
Abliq 
845 
 1,5 
26,3 
12,7 
43 
 31 
408 
Angren platosi 
2280 
 6,5 
16,2 
4,3 
31 
 34 
889,1 
Turk 
976 
0,7 
25,3 
12,3 
— 
— 
631,1 
Qo‘qon 
408 
 2,2 
27,5 
13,5 
44 
 27 
98 
Farg‘ona 
580 
 3,5 
26,8 
13 
43 
 28 
174 
Andijon 
450 
 3,0 
27,3 
13,5 
44 
 29 
226 
Namangan 
440 
 2,5 
27,7 
13,5 
— 
— 
177,2 
Pop 
441,2 
1,0 
28,0 
13,9 
— 
— 
1623 
Qorako‘l 
196 
2,0 
29,1 
14,8 
48 
 25 
114 
Samarqand 
695 
0,3 
26,0 
13,4 
45 
 27 
328 
Sanzar 
1313 
 2,9 
23,3 
10,3 
41 
 31 
424 
Tomdi 
236 
3,6 
29,6 
13,2 
48 
 33 
108 
G‘uzor 
525 
2,3 
29,9 
16,2 
49 
 26 
285 
Kitob 
657 
1,3 
28,4 
14,9 
47 
 27 
545 
Mingchuqur 
2117 
4,3 
19,8 
7,8 
35 
 30 
589 
Termiz 
310 
2,1 
30,7 
17 
50 
 25 
133 
Denov 
516,0 
2,4 
28,2 
15,7 
47 
 25 
36 
Boysun 
1249 
1,0 
27,9 
14,2 
43 
 25 
445 
Qarshi 
378 
 0,2 
28,8 
14,8 
47 
 27 
187 
Urganch 
98 
 4,8 
27,5 
11,9 
46 
 32 
82 
Nukus 
78 
 6,4 
27,1 
10,8 
46 
 32 
82 
Churuk 
124 
 9,8 
26,2 
8,4 
46 
 38 
122 
 
Agar yog‘in miqdori minutiga 0,5—1 mm dan oshiq bo‘lsa, bunday
yog‘in sel yoki jala yog‘ini deb ataladi. Yer kurrasining turli chekkala-
rida  yog‘inning miqdori  turlicha. Yillik  yog‘inning eng ko‘p  miqdori
Qora  dengizning  Kavkaz  oldi  hududlariga  (Sochi  va  Batumi)  to‘g‘ri
kelib, 1200—2870 mm ni tashkil etadi, respublikamizning shimoli-shar-
qiy qismiga (889 mm, Angren platosi: 734 mm, Chorvoq) ko‘p, g‘arbiy
(82 mm, Urganch) hamda sharqi-janubiy (198 mm, Qo‘qon) qismiga
kam, markaziy (424 mm, Sanzar) va janubiy qismiga (133 mm, Ter-
miz) o‘rtacha miqdordagi yog‘in to‘g‘ri keladi. Mamlakatimizning tekis-
lik hududlaridan tog‘ hududlari tomon yog‘inning miqdori oshib boradi
(12.1-jadval). Bu holat yer usti va yer osti suvlarining umumiy regional
oqimini vujudga keltiradi.
Bug‘lanish. Haroratning o‘zgarishi natijasida suvning suyuq holat-
dan bug‘ holatiga o‘tishi bug‘lanish jarayoni deb tushuniladi. Atmos-

---

2 0 1
feradagi  bug‘  holatidagi  asosiy  suv  massasi  Dunyo  okeani  yuzasidan
suvning bug‘lanishi oqibatida vujudga keladi. Yer sathiga Quyoshdan
keladigan hamma issiqlik energiyasining 25% ga yaqini gidrosferadan
suvni  bug‘lanishi  uchun  sarf  bo‘ladi.  Bu  holat  planeta  iqlim  sharoiti
vujudga kelishida eng asosiy aniqlovchi omil bo‘lib hisoblanadi.
Bug‘lanish jarayoni faqat suv sathidan suvning bug‘lanishi natijasida
sodir bo‘lmay, bu jarayonning rivojida o‘simliklar dunyosining ham aha-
miyati katta. Jumladan, 1 g o‘simlik to‘qimasining paydo bo‘lishi uchun
300—1000 g suvning bug‘lanish yuz beradi. 1 tonna bug‘doy yetishtirish
uchun 1500 t, 1 tonna sholi yetishtirish uchun 4000 t, 1 tonna paxta
tolasini yetishtirish uchun 10000 t suv sarf bo‘ladi. O‘simliklar orqali
suvning bug‘lanishi hamma vaqt tog‘ jinslari qatlami sathidan bug‘langan
suv miqdoridan ko‘p bo‘ladi (Sedenko, 1979). O‘simliklar jasadi orqali
suvning bug‘lanish jarayoni fanda transpiratsiya jarayoni deb, ularning
suvga bo‘lgan chanqoqligini qondirishga sarf bo‘lgan suv miqdori (Q)
ning, hosil bo‘lgan quruq o‘simlik massasi (Q
1
)ga nisbati, transpiratsiya
koeffitsiyenti (T
k
) deb yuritiladi va quyidagi formula bilan ifodalanadi:
1
k
Q
Q
T

,
bu jarayon o‘simliklar turiga qarab turlicha yuz beradi (12.2-jadval).
12.2-jadval