Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

 
 
5.2. Relelar. Maqsadi va asosiy vazifalari 
 
Odatda releli himoyaning qurilmalari bir necha ma’lum bir sxema boʻyicha 
ulangan relelardan iborat boʻladi. 
Rele  bu  avtomatik  qurilma  boʻlib,  ma’lum  bir  ta’sir  etuvchi  kattalikning 
qiymatida harakatga keladi yoki ishlaydi. 
Rele  texnikasida  kontaktli  (elektromexanik)  va  kontaktsiz  (yarim 
oʻtkazgichli yoki ferromagnit elementli) relelar qoʻllaniladi. 
1-tur relelar ishlagan paytda kontaktlar ulanadi yoki uziladi. 
2-tur relelar ishlagan paytda kiruvchi kattalikning ma’lum qiymatida chiqish 
kattaligi (masalan kuchlanish) sakrab oʻzgaradi. 

---

 
115 
Har bir himoya qurilmasi va uning sxemasi ikki qismga boʻlinadi: 
- ta’sir javob beruvchi (reaksiya koʻrsatuvchi) qismi; 
- mantiqli (logik) qismi. 
Ta’sir  javob  beruvchi  (yoki  oʻlchovchi)  qism  bosh  qism  boʻlib,  u  asosiy 
relelardan  iborat  boʻladi.  Bu  relelar  himoya  qilinuvchi  element  toʻg’risidagi 
axborot  va  xabarlarni  doimo  qabul  qilib  turadilar  va  shikastlanish,  nonormal 
rejimda himoyaning mantiq qismiga mos keluvchi axborot uzatib beradilar. 
Mantiq  qism  (amalga  oshiradigan  qism)  yordamchi  qism  boʻlib,  u  ta’sir 
javob  beradigan  qismdan  olgan  axborotni  qabul  qiladi,  agar  bu  axborotlar  ketma-
ketligi  berilgan  dasturga  mos  boʻlsa,  oldindan  koʻzlangan  amallarni  bajaradi  va 
oʻchirgich boshqaruviga impuls beradi. 
Mantiq qism elektromexanik rele yoki elektron lampali (yarim oʻtkazgichli) 
sxema  yordamida  tayyorlanadi.  Yuqoridagilar  asosida  aytish  mumkinki,  relelar 
asosiy  (shikastlanishga  ta’sir  javob  beruvchi)  va  yordamchi  (asosiy  relening 
axboroti ostida va sxemalarning mantiq qismida ishlovchi) guruhlariga boʻlinadi. 
Qisqa  tutashuv  va  shikastlanishlarning  belgilari  boʻlib,  I  tokning  oshib 
ketishi,  U  kuchlanishning  kamayib  ketishi  va  himoya  qilinayotgan  qism  Z 
qarshiligining kamayib ketishi hisoblanadi, chunki liniya uchun 
 
I
U
Z

, 
 
 
 
 
(5.2) 
 
Shunga  asosan  himoyalarda  ta’sir  javob  beruvchi  rele  sifatida  tok  relelari 
(tokning  kattaligiga  qarab  ta’sir  javob  beruvchi),  kuchlanish  relelari 
(kuchlanishnaing  kattaligiga  qarab  ta’sir  javob  beruvchi)  va  qarshilik  relelari 
(qarshilikning oʻzgarishiga qarab ta’sir qiluvchi) qoʻllaniladi. 
Agar  rele  biror  kattalikning  oshishiga  ta’sir  javob  bersa,  bu  rele  maksimal 
rele deyiladi. Agar  rele kattalikni  kamayishiga ta’sir javob bersa, bu rele minimal 
rele deyiladi. 
Nonormal  rejimlardan  himoya    qilish  uchun  ham  tok  va  kuchlanish  relelari 

---

 
116 
ishlatiladi.  Tok  relelari  oʻta  yuklanish  sodir  boʻlgan  hollarda,  kuchlanish  relelari 
esa  elektr  tizimlarida  kuchlanish  xavfli  darajada  oshib  yoki  kamayib  ketganda 
ishlab  ketadi.  Bulardan  tashqari,  maxsus  relelardan  boʻlgan  chastota  relelari  va 
issiqlik relelari nonormal rejimlarda ta’sir javob berish uchun ishlatiladilar. 
Yordamchi  relelar  qatoriga  vaqt  relelari,  koʻrsatkich  relelar,  oraliq  relelari 
kiradi.  Vaqt  relelari  himoyaning  harakatni  sekinlashtiradi,  koʻrsatkich  relelari  esa 
himoya  elementlari harakatidan xabar beradi va qayd qiladi, oraliq relelar himoya 
elementlarini  oʻzaro  bog’laydi  va  asosiy  relening  uzatayotgan  xabarini 
oʻchirgichga yetkazadi. 
Har  bir  releni  ikki  qismga  ajratish  mumkin:  qabul  qiluvchi  va  bajaruvchi 
organlar.  Qabul  qiluvchi  organning  vazifasi  relega  kelayotgan  elektr  kattalikning 
oʻzgarishini  qayd  qilish  va  shunga  mos  boʻlgan  oʻzgarishlarni  boshqa  relelarda 
amalga  oshirishdan  iborat.  Bajaruvchi  organning  vazifasi  tashqi  zanjirlarga  ta’sir 
qilishdan,  oʻchirgichni  oʻchirishdan,  boshqa  relelarni  ishga  tushirish  yoki  ularga 
xabar berishdan iborat.