Gidroekologiya

 
 

---

 
30 
IV. KO’LLARNING GIDROLOGIYASI VA GIDROKIMYOSI 
 
Ko’l deganda, ko’z o’ngimizda suv bilan to’lgan tabiiy botiqlarni keltiramiz. Yer yuzasidagi 
hamma ko’llarning umumiy maydoni 1,8%ni tashkil qiladi. Ko’llarga quyidagicha ta’rif berish 
mumkin: ko’llar  –  bu ma’lum bir chuqurlikka joylashgan, suvi  oqib  chiqib  ketmaydigan,  chetlari 
tutashgan, berk suv havzasidir. Lekin, ko’pchilik ko’llarning suvlari daryo orqali dengizga quyiladi. 
Ular qurg’oqchil, tekislik mintaqalarida joylashgan ko’llar ham berk (masalan, Orol, Sariqamish, 
Tuzkon, Aydar), suvi oqib chiqmaydi.  Ko’llar dengizlardan olisda joylashgan Yer yuzaidagi 
botiqliklarni to’ldirgan suv havzalaridir. Bu botiqlar basseynlar deb ataladi.  
Ko’llar suvning past joylarida oqib  to’planishi natijasida hosil bo’ladi. ko’llar suvining 
asosiy qismini yomg’ir va erigan qor uvlari tashkil etadi. Suv basseynga jilg’alar katta-kichik 
daryolarning quyilishi sizib chiqadigan buloqlar va yer osti suvlaridan hosil bo’ladi.  
Ko’l basseynlari bir necha usul yordamida vujudga keladi. Ayrim ko’llar Yer po’stlog’ining 
shikastlanishi va darz ketishi natijasidir. Shimoliy Amerikadagi Yuqori Ko’l shu tariqa paydo 
bo’lgan. 
Ba’zan ko’llar vulqonlar yordamida vujudga keladi. Lava oqimi suvning vodiyga yo’lini 
to’sib qo’yishi va basseyn hosil qilishi mumkin. Ba’zida so’nib qolgan vulqon krateriga suv to’lib 
qoladi. Oregon shatatining junabiy qismidgai krater ko’li shunday bunyodga kelgan. Ko’pgina 
ko’llar muzliklar eroziyasi (erishi) tufayli hosil bo’lgan basseynlarni egallba yotibdi. Knadadadgi 
Yuqori ko’l, va Vinnepeng ko’lidan tashqari barcha ko’llar muzliklardan hosil bo’lgan.  
Sohil bo’ylarida to’lqinlar va qirg’oqbo’yi oqimlari ensiz dengiz ko’rfalarini dengizdan 
to’sib qo’yadi hamda daryo etagi va ko’rfazlardan ko’l hosil qiladi. Ba’zan daryoning bosh oqimi 
toshqin paytida tuproq va balchiqni yig’ib, o’ziga vodiy hosil qiladi. Natijada irmoqlar vodiysi 
to’lishidan ko’llar paydo bo’ladi.  
Tuproq ostidagi ohaktosh bo’lgan joylarni suv eritib yuvib ketadi. Oqibatda ko’llar basseyni 
uchun katta joy ochiladi. Florida shtatida bunday ko’llar anchagina 
Ko’llar sun’iy ravishda ham hosil bo’lishi mumkin. Agar daryoning yo’li damba bilan 
to’silsa, u suv oqimini bo’gib qo’yadi va ko’l hosil bo’ladi. Bunday   ko’llarga O’zbekistondagi 
ko’plab suv omborlarini misol qilib keltirish mumkin. Mid ko’li Koloroda daryosiga Guver 
dumbasi qurish natijasida vujudga kelgan.