Gidroekologiya

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA TA`LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNVERSITETI

TABIIY FANLAR FARKULTETI

EKOLOGIYA VA ATROF-MUHIT MUHOFAZASI YO`NALISHI
2-1 ECO-20 GURUH TALABASI
BAHRONOVA SABINANING
GIDROEKOLOGIYA
FANIDAN

MUSTAQIL ISHI

Mavzu:Ko`llarning gidrologiyasi,gidrokimyosi va gidrobiosenozlarining tasnifi
Reja:

1. 
   Kirish.
   
2. 
   Sardoba
   
3. 
   Ko’llarning gidrologiyasi va gidrokimyosi.
   
4. 
   Ko’llar gidrobiosenozlarining tasnifi.
   
5. 
   Foydalanilgan adabiyotlar
   

KIRISH
Ko’l deganda, ko’z o’ngimizda suv bilan to’lgan tabiiy botiqlarni keltiramiz. Yer yuzasidagi hamma ko’llarning umumiy maydoni 1,8%ni tashkil qiladi. Ko’llarga quyidagicha ta’rif berish mumkin: ko’llar – bu ma’lum bir chuqurlikka joylashgan, suvi oqib chiqib ketmaydigan, chetlari tutashgan, berk suv havzasidir. Lekin, ko’pchilik ko’llarning suvlari daryo orqali dengizga quyiladi. Ular qurg’oqchil, tekislik mintaqalarida joylashgan ko’llar ham berk (masalan, Orol, Sariqamish, Tuzkon, Aydar), suvi oqib chiqmaydi. Ko’llar dengizlardan olisda joylashgan Yer yuzaidagi botiqliklarni to’ldirgan suv havzalaridir. Bu botiqlar basseynlar deb ataladi.
Ko’llar suvning past joylarida oqib to’planishi natijasida hosil bo’ladi. ko’llar suvining asosiy qismini yomg’ir va erigan qor uvlari tashkil etadi. Suv basseynga jilg’alar katta-kichik daryolarning quyilishi sizib chiqadigan buloqlar va yer osti suvlaridan hosil bo’ladi.
Ko’l basseynlari bir necha usul yordamida vujudga keladi. Ayrim ko’llar Yer po’stlog’ining shikastlanishi va darz ketishi natijasidir. Shimoliy Amerikadagi Yuqori Ko’l shu tariqa paydo bo’lgan.
Ba’zan ko’llar vulqonlar yordamida vujudga keladi. Lava oqimi suvning vodiyga yo’lini to’sib qo’yishi va basseyn hosil qilishi mumkin. Ba’zida so’nib qolgan vulqon krateriga suv to’lib qoladi. Oregon shatatining junabiy qismidgai krater ko’li shunday bunyodga kelgan. Ko’pgina ko’llar muzliklar eroziyasi (erishi) tufayli hosil bo’lgan basseynlarni egallba yotibdi. Knadadadgi Yuqori ko’l, va Vinnepeng ko’lidan tashqari barcha ko’llar muzliklardan hosil bo’lgan.
Sohil bo’ylarida to’lqinlar va qirg’oqbo’yi oqimlari ensiz dengiz ko’rfalarini dengizdan to’sib qo’yadi hamda daryo etagi va ko’rfazlardan ko’l hosil qiladi. Ba’zan daryoning bosh oqimi toshqin paytida tuproq va balchiqni yig’ib, o’ziga vodiy hosil qiladi. Natijada irmoqlar vodiysi to’lishidan ko’llar paydo bo’ladi.
Tuproq ostidagi ohaktosh bo’lgan joylarni suv eritib yuvib ketadi. Oqibatda ko’llar basseyni uchun katta joy ochiladi. Florida shtatida bunday ko’llar anchagina
Ko’llar sun’iy ravishda ham hosil bo’lishi mumkin. Agar daryoning yo’li damba bilan to’silsa, u suv oqimini bo’gib qo’yadi va ko’l hosil bo’ladi. Bunday ko’llarga O’zbekistondagi ko’plab suv omborlarini misol qilib keltirish mumkin. Mid ko’li Koloroda daryosiga Guver dumbasi qurish natijasida vujudga kelgan.

1. 
   SARDOBA
   

Sardoba — suvni toʻplash va saqlash uchun maxsus qurilgan gumbazli hovuz. Markaziy Osiyo va Sharqdagi boshqa mamlakatlarda qurilgan. Sardobaning devori silindr shaklida, diametri 12–13 metr, chuqurligi 10–15 metr, hovuz yuzasi yer sathi bilan bir tekis boʻlgan. Sardoba gumbazi sifatli pishiq gʻisht va ganchdan ishlangan, tepasi tuynukli, atroflarida hovuzga suv tushadigan teshiklar qilingan. Kirish uchun ardobaga eshik ham oʻrnatilgan, uning oldi suvni toza saqlash maqsadida devor bilan oʻralgan. Sardoba yoniga mollarni sugʻoradigan oxur qilinib, unga hovuzdan maxsus tarnov orqali suv oqizilgan. Baʼzi sardobalarda ularni nazorat va tozalab turuvchi miroblar uchun xonalar ham boʻlgan.Sardobalar geografik joylashuvi, joyning tabiati, relyefiga koʻra, bir necha xil (qor-yomgʻir suvlari, anhor-ariq suvlari, yer osti suvlari (korizlardan) yigʻiladigan sardobalar) boʻlgan. Tarixiy maʼlumotlarga qaraganda Movarounnahrda 44 ta sardoba boʻlgan. Ulardan 29 tasi Qarshi choʻlida, 3 tasi Mirzachoʻlda, 3 tasi Toshkent bilan Fargʻona oʻrtasidagi qadimgi savdo yoʻlida, 1 tasi Karmana yaqinida — Choʻli Malikda qurilgan (Malik sardoba). XIX asr oxirigacha ishlatilgan sardobalardan biri hozirgi Turkmanistondagi Sandiqli choʻlida XVI asr oʻrtalarida Kerki va Qarshi shaharlarini bogʻlovchi karvon yoʻlida qurilgan, hovuzining diametri 17 metr boʻlgan Sangi suvloq sardobasidir. Sardobalar kadimda dasht va choʻllarda chorvani va savdo karvonlarini suv bilan taʼminlashda muhim oʻrinda turgan. Hozirgi saqlanib qolgan sardobalar tarixiy-etnografik ahamiyatga ega.

2.