Gidroekologiya

O’lik dengiz haqida bilasiz-mi… 
 
O’lik dengiz Yer yuzidagi o’ziga xos suv havzasiga inson bergan g’alati nomlardan biridir. 
Bu dengizni ilk marta yunonlar “o’lik”, Qadimgi Iudeya aholisi esa “sho’r” deb atagan. Arab mualliflari uni 
“badbo’y dengiz” deb tilga olishgan. 
Bu dengiz Iordaniya va Isroil o’rtasida joylashgan katta va sho’r ko’ldir. Dengiz mintaqadagi mavjud 
chuqurlik yoki Yer qobig’ida paydo bo’lgan. O’lik dengizning bo’yi 75 km ga yaqin, eni esa ayrim joylarda 5 km 
dan 18 km gacha yetadi. Qizig’i shundaki, O’lik dengizning yuzasi Dunyo okeani sathidan 400 metr pastdir. Uning 
janubiy qismi nisbatan sayoz, shimoliy qismidagi ayrim joylarning chuqurligi 400 metrgacha yetadi. Boshqa 
dengizlardan farqli o’laroq, O’lik dengizdan birorta ham daryo oqib chiqmaydi, aksincha shimol tarafdan Iordan 
daryosi unga quyiladi.Bundan tashqari tevarak-atrofdagi qirliklardan ham jilg’alar dengizga oqub tushadi. Oshiqcha 
suv bug’lanib chiqib ketadi. Shuning uchun ham dengiz suvu tarkibida haddan ziyod osh tuzi, karbonat angidridli 
kaliy (ishqor), xlorid, magniy bromidi va boshqa mineral tuzlar yig’ilib qolgan. O’lik dengiz dunyodagi eng sho’r 
dengizdir. Uning suvi tarkibidagi tuzlar miqdori okean suvi tarkibidagi tuz miqdoridan 6 marta ko’p. Bu suvning 
zichligini shu qadar oshirib yuborganki, unda cho’milayotgan odam hech bir zahmatsiz suv yuzasidagi po’kakday 
suzib yuradi. Dengiz qimmatli moddalar manbai bo’lib xizmat qilishi mumkin. Uning tarkibida 2000000 tonnadan 
oshiq erib ketgan ishqor bor. Undan o’g’it ishlab chiqarishda foydalanish mumkin. 
O’lik dengizda biror-bir jonzod yashamaydi.
Qaynoq suvda hayot bo’ladimi? 
 
So’nggi vaqtlarga qadar qaynoq suvda hamma narsa hatto isssiqqa eng chidamli bakteriyalar ham o’ladi 
deb, hisoblanib kelinardi. Lekin tabiat bu ishonchni chippakga chiqardi. Tinch okeani chuqulirklarida Selziy 
bo’yicha harorat darajasi 250 darajadan 400 darajagacha bo’lgan issiq suvlar topildi. Buni qarangki, mana shu 
qaynoq suvda ham bir qancha tirik organizmlar bakteriyalar ulkan chuvalchanglar turli mollyuskalar va hatto dengiz 
qisqichbaqalarining bir necha turi o’zlarini juda yaxshi his etar ekan.
Bu kashfiyot haqiqatdan yiroqday tuyuladi. Aksariyat o’simliklar va hayvonlar 40 daraja haroratdan 
oshiqroq, ba’zi bakteriyalar 70 daraja haroratda halok bo’lishini bir esag tushiraylik. 85 daraja issiqlikda juda oz 
bakteriyalar yashay oladi. Eng chidamlisi oltingugurtli manbalarda yashaydigan bakteriyalar hisoblanadi. Ular 105 
darajagacha bo’lgan haroratda ham yashay olgan. Mana shu chegara edi.
Ma’lum bo’lishicha tabiatning chegarasi yo’q. okean tubidagi issiqqa bardoshli tirik organzimlar singari 
hali biz bilamagan yoki aniqlamagan narsalar bor ekan. Ustiga ustak okean tubidan tadqiq uchun olib chiqilgan 
qaynoq suv birmuncha sovidi (taxminan 80 darajagacha) bizningcha, sovuqdan bo’lsa kerak, unda yashayotgan 
bakteriyalar ko’payishini bas qildi.

---

L. Toma degan fransuz olimi qaynoq suvda yashayotgan maxluqlarni hozirgi zamon dunyo biologiyasining 
yana bir mo’jizasi deb atadi. Shunday qilib, tabiatning yana bir jumbog’i aniqlandi, u hayot qanday sharoitlarda va 
qay tariqa rivojlanishi borasida igarigi tasavvurlarni qayta ko’rib chiqishga majbur etmoqda.