Geosiyosat asoslari

2. Fanning asosiy kategoriyalari. Ijtimoiy - siyosiy fanlarning barchasida bo’lgani singari geosiyosat ham mustaqil fan sifatida o’zining nazariy kategoriyalariga ega. Va fan o’zining ushbu kategoriyalari orqali o’z tadqiqot ob’yektini tahlil etadi, xulosalar beradi. Geosiyosatning asosiy kategoriyalari sifatida quyidagilarni ko’rib chiqamiz: geosiyosiy makon, geosiyosiy maydon, geostrategik mintaqa, geosiyosiy mintaqa, geosiyosiy liniya, geosiyosiy raqibchilik, geostrategiya chngara, davlatning milliy xavfsizligi, milliy manfaat, hudud, ekaspansiya va sh.k.
Geosiyosiy makon. Siyosat har doim qator geografik makondagi omillarga tayangan xolda ish yuritishiga hech qanday shubha yo’q. F.Ratsel tabiiy - fizik, geografik makondagi faoliyat yo’nalishlarini geosfera, gidrosfera, atmossfera ketma - ketligida tahlil ostiga olgan edi. Albatta, geosfera, gidrosfera, atmosferalar, insoniyat hayotida o’rni, imkoniyatlari turli darajada siyosatning asosiy yo’nalishlarini belgilab beradi. Geosfera xos omillar: yerning o’lchamlari; iqlimi, dengizga yaqinligi, hosildorligi, tabiiy boyliklari va sh.k. Gidrosfera xos xususiyatlar: quruqlik ahamiyatiga moliklik, suvosti dunyosi boyliklari, hayvonot dunyosi, savdo - sotiq, turizm va sh.k. Atmosferaga xos omillar: yer sirtida turli to’siqlarning mavjud masligi, dengiz kengliklaridan o’tishning qulayligi, yuqori tezlik, geosferani tadqiq qilishdagi qulayliklar, harbiy ahamiyatga moliklik, kosmos imkoniyatlari. Albatta bugungi kunda kosmos sferasini alohida qayd etib o’tish lozim. Bugungi kunda kosmos yerning sun’iy yo’ldoshlari orqali, Xalqaro kosmik stansiya imkoniyatlari bois quyidagilarga ega bo’lmoqda: yer sayyorasining barcha nuqtalari ustidan sifatli nazorat o’rnatish; yerning ustki va yerosti qatlamlarini samarali o’rganish va o’zlashtirish; axborot - kommunikatsiyalari xizmatining yangi bosqichga ko’tarilishi; galaktika kengliklarini o’rganish; sohaga doir fan va texnik kashfiyotlarning amalga oshirilishi va shu kabilar.
Geosiyosiy maydon - ushbu atama odatda ma’lum bir davlat tomonidan yoki ittifoqchilar tomonidan nazorat qilinayotgan makonni anglatish uchun qo’llaniladi.
Xalqaro munosabatlar tarixidan ma’lumki, geosiyosiy borliq ustidan nazoratni o’rnatishning turli shakllari mavjud. Bular harbiy, siyosiy, iqtisodiy, diniy, kommunikatsion va boshqa turlari bo’lishi mumkin. Yangi ming yillik boshlariga kelib xalqaro munosabatlarda geosiyosiy borliqni nazorat qilishda yangicha yondashuvlar - rangli inqiloblarni amalga oshirish, informatsion - mafkuraviy, texnologik va madaniy - sivilizatsiyaviy nazoratlar yuzaga kelib, ularning amaliyotdagi o’rni sezilarli bo’lmoqda. Rangli inqiloblarni muayyan bir davlatdagi ichki ziddiyatlardan, kelishmovchiliklardan foydalanilgan holda amalga oshirilmoqda: Qirg’iziston, Gruziya, Ukranina, Liviya, Iroq, Misr. Geosiyosatda odatda rangli inqilobga o’z hokimiyatini qon to’kish evaziga “o’zga hukmronlar” ga berish tariqasida tushuniladi.
Geosiyosat siyosiy institutlar tomonidan, birinchi navbatda davlatlar va davlatlar ittifoqi tomonidan borliqni nazoratga olishining asoslari, imkoniyatlari darajasi, amaliy mexanizm va shakllarini o’rganadi. Davlat nazoratida turgan yoki nazoratga olishga intilayotgan borliq umumiy maydon markazida bo’lishi, rivojlanish darajasi, u yerning tashqi dunyo bilan aloqalari ko’lami, tabiiy imkoniyatlari bilan ahamiyatli bo’lishi mumkin. Geosiyosatda davlat yoki davlatlar ittifoqi nazoratida bo’lgan borliq geosiyosiy maydon tushunchasi bilan izohlanadi.
Geosiyosiy maydon tushunchasiga nisbatan ko’plab ta’riflarni uchratish mumkin. Rus geosiyosatchisi K.V.Pleshakov geosiyosiy maydon tushunchasi keng ma’noga ega bo’lganligi bois uni tadqiq etish ko’lamiga qarab quyidagicha klassifikatsiyalashni taklif qiladi:
- endemik maydon - uzoq vaqtlardan beri ma’lum bir davlat tomonidan, ma’lum bir milliy guruh tomonidan nazorat qilib kelinayotgan borliq bo’lib, o’sha borliqning aynan shu jamoaga tegishli ekanligini boshqa qo’shnilar tomonidan tan olinishini nazarda tutadi.
- chegaraviy maydon - bunday maydonda ma’lum bir milliy jamoa istiqomat qilsada, davlatning u yerda nazorat qilish funksiyasi rasmiy xarakterda bo’lib, yashayotgan odamlar turmush tarzi chegaradosh davlatga yaqinroq bo’ladi. Masalan, Shimoliy Qozog’istondagi rus millati vakillarining Rossiya davlati turmush tarzi bilan, Shimoliy Tojikistondagi, Qirg’izistonning O’sh viloyatidagi yoki Janubiy Qozog’istondagi o’zbeklarning O’zbekistondagi xalqlar turmushi bilan nafaqat tarixan, balki ham milliy, ham umuminsoniy qadriyatlar asosida bir - biri bilan uyg’unlashgan. Ular yashayotgan makonni chegaraviy maydonga aylantirgan omil - ularning turli davlatchilikka oidligi bilan izohlanadi;
- chorrahaviy maydon - turli milliy jamoalarning yashashidan qat’iy nazar, ikki yoki undan ko’proq davlatlar da’vogar bo’lgan geosiyosiy borliq. Biroq u chegaraviy maydondan milliy jamoaning atrofida emas, endemik maydon ichkarisida joylashgan bo’lishi bilan (Tog’li Qorabog’), mintaqadagi jamoaning etnik va diniy tarkibi tarixan o’sha jamoaga mansub bo’lsada, borliqning bugungi davlatlar chegarasida chorrahaviy xarakter kasb etayotganligi bilan farqlanadi. Masalan, Turkiya, Eron, Iroq va Suriya davlatlarining geografik jihatdan tutashgan muayyan kengliklarida - chorrahaviy maydonda 40 mln.ga yaqin kurd xalqining yashab kelayotganligi va bunday geosiyosiy bo’shliqdan chiqish uchun milliy mustaqillik yo’lida olib borayotgan harakatlarini eslashimiz mumkin;